ناترازی
آب
به
وضعیتی
اطلاق
میشود
که
در
آن،
تقاضای
آب
از
منابع
قابل
دسترس
بیشتر
باشد،
یا
منابع
آب
به
طور
ناپایدار
و
غیرمتعادل
استفاده
شوند.
کشور
ایران
به
دلیل
شرایط
جغرافیایی
و
اقلیمی،
یکی
از
کشورهایی
است
که
با
چالشهای
جدی
ناترازی
آب
مواجه
است.
در
ادامه
به
بررسی
عوامل
و
پیامدهای
این
ناترازی
و
راهبردهای
پیشنهادی
پرداخته
میشود.
این
یادداشت،
در
پنج
بخش،
به
پنج
پرسش
کلیدی
در
این
حوزه
پاسخ
میدهد:
نخست؛
منابع
آب
قابل
دسترس
در
کشور
کدام
است؟
منابع
آب
قابل
دسترس
در
کشور،
به
چند
دسته
تقسیم
میشود:
۱-منابع
آب
سطحی؛
منابع
آب
سطحی
شامل
رودخانه
ها،
دریاچه
ها،
تالابها
و
روانابها
است.
میزان
این
منابع
در
ایران
بدین
شرح
زیر
است:
کل
آبهای
سطحی
تجدیدپذیر:
حدود
۸۸
میلیارد
متر
مکعب
در
سال.
۲-منابع
آب
زیرزمینی؛
منابع
آب
زیرزمینی
شامل
آبهای
موجود
در
سفرههای
آب
زیرزمینی
و
چاهها
است.
آمار
منابع
آب
زیرزمینی
بدین
صورت
است:
کل
آبهای
زیرزمینی
قابل
برداشت:
حدود
۴۹
میلیارد
متر
مکعب
در
سال
۳-منابع
آب
غیرمتعارف؛
منابع
آب
غیرمتعارف
شامل
آبشیرینکنها،
تصفیه
و
بازیافت
آبهای
مصرفی،
و
آبهای
شور
و
لب
شور
است.
آمار
مربوط
به
این
منابع
بدین
شکل
قابل
اشاره
است:
آب
شیرینکنها،
که
ظرفیت
نصب
شده
آن،
حدود
۵۰۰
میلیون
متر
مکعب
در
سال
(بیشتر
در
مناطق
جنوبی)
است.
همچنین
تصفیه
و
بازیافت
آب
که
ظرفیت
آن
حدود
۱.۵
میلیارد
متر
مکعب
در
سال
(در
حال
افزایش)
است.
۴-منابع
آب
تجدیدپذیر؛
منابع
آب
تجدیدپذیر
شامل
مجموع
آبهای
سطحی
و
زیرزمینی
است
که
به
طور
طبیعی
توسط
بارشها
تجدید
میشوند.
آمار
منابع
آب
تجدیدپذیر
در
کشور
بدین
شکل
قابل
اشاره
است:
کل
منابع
آب
تجدیدپذیر:
حدود
۱۳۰
میلیارد
متر
مکعب
در
سال؛
آبهای
سطحی،
حدود
۸۸
میلیارد
متر
مکعب
در
سال؛
و
آبهای
زیرزمینی
حدود
۴۲
میلیارد
متر
مکعب
در
سال.
دوم؛
مصرف
آب
در
بخشهای
مختلف
چگونه
توزیع
شده
است؟
تقاضای
آب
در
ایران
به
سه
بخش
اصلی
تقسیم
میشود:
کشاورزی،
شرب
(خانگی)،
و
صنعت.
بر
اساس
گزارشهای
مختلف،
توزیع
مصرف
آب
در
این
بخشها
بدین
شکل
است:
الف-بخش
کشاورزی:
سهم
از
مصرف
کل،
حدود
۹۰
درصد
بوده
و
مصرف
سالانه،
بیش
از
۹۰
میلیارد
متر
مکعب
است.
دلایل
مصرف
بالا
در
این
بخش،
استفاده
از
روشهای
آبیاری
سنتی
و
ناکارآمد،
کشت
محصولات
آببر
و
عدم
بهرهوری
مناسب
میباشد.
ب-بخش
شرب
(خانگی):
سهم
از
مصرف
کل،
حدود
۷
درصد
و
مصرف
سالانه،
حدود
۷
میلیارد
متر
مکعب
میباشد.
دلایل
این
حجم
مصرف،
افزایش
جمعیت
شهری،
رشد
مصرف
سرانه
و
کاهش
منابع
آب
تجدیدپذیر
است.
ج-بخش
صنعت:
سهم
از
مصرف
کل،
حدود
۳
درصد
و
مصرف
سالانه،
حدود
۳
میلیارد
متر
مکعب
است.
دلایل
حجم
مصرف
این
بخش،
توسعه
صنایع
و
افزایش
نیاز
به
آب
در
فرآیندهای
تولیدی
است.
سوم؛
عوامل
ناترازی
آب
در
کشور
کدامند؟
به
طور
عمده،
عوامل
ناترازی
آب
در
کشور،
عبارت
است
از:
۱-کاهش
بارندگی
و
تغییرات
اقلیمی
o
کاهش
میانگین
بارندگی:
میانگین
بارندگی
سالانه
در
ایران
حدود
۲۵۰
میلیمتر
است
که
بسیار
کمتر
از
میانگین
جهانی
است.
o
تغییرات
اقلیمی:
تغییرات
اقلیمی
جهانی
باعث
تغییر
الگوهای
بارندگی
و
افزایش
دما
در
نقاط
مختلف
ازجمله
ایران
شده
است
که
به
کاهش
منابع
آب
تجدیدپذیر
منجر
میشود.
۲-عدم
مدیریت
تقاضا
o
عدم
مدیریت
مصرف
متناسب
با
رشد
جمعیت:
افزایش
جمعیت
به
افزایش
تقاضای
آب
برای
مصرف
خانگی،
کشاورزی
و
صنعتی
منجر
شده
است.
اما
باید
توجه
داشت
که
افزایش
جمعیت
نباید
به
عنوان
ریشه
مسأله
تلقی
شود.
بلکه
این
نحوه
مدیریت
ناکارمد
تقاضاست
که
زاینده
مشکل
و
بحران
است.
o
افزایش
مصرف
سرانه:
تغییر
سبک
و
استانداردهای
زندگی،
سرانه
مصرف
آب
را
افزایش
داده
است.
۳-مدیریت
ناکارآمد
منابع
آب
o
برنامه
ریزی
نامناسب:
ضعف
در
برنامهریزی
جامع
و
هماهنگ
برای
مدیریت
منابع
آب
و
توسعه
نامتوازن
بخشهای
مختلف
اقتصادی.
o
بهره
برداری
بیش
از
حد:
استفاده
بی
رویه
از
منابع
آب
زیرزمینی
و
عدم
کنترل
مصرف
آب
در
بخشهای
کشاورزی،
صنعتی
و
شهری.
۴-روشها
و
الگوهای
بکاررفته
در
کشاورزی
o
روشهای
آبیاری
قدیمی:
استفاده
از
روشهای
سنتی
و
ناکارآمد
آبیاری
که
منجر
به
هدررفت
آب
میشود.
o
الگوی
کشت
نامناسب:
کشت
محصولات
آب
بر
در
مناطق
خشک
و
نیمه
خشک
که
به
کاهش
منابع
آب
میانجامد.
۵-زیرساختهای
نامناسب
o
فرسودگی
شبکههای
توزیع
آب:
شبکههای
آبرسانی
و
توزیع
آب
فرسوده
و
ناکارآمد
که
هدررفت
آب
را
در
پی
دارد.
o
زیرساختهای
ناکافی
مدیریت
و
ذخیره:
مخازن
و
سدهای
مناسب
که
از
جمله
زیرساختهای
اساسی
در
مدیریت
و
ذخیره
منابع
آبی
است،
پاسخگوی
نیاز
نمیباشد.
چهارم؛
ناترازی
آب
چه
پیامدهایی
دارد؟
ناترازی
آب،
پیامدهایی
را
در
ابعاد
مختلف
اقتصادی،
اجتماعی
و
زیست
محیطی
به
همراه
دارد:
۱-کاهش
منابع
آب
زیرزمینی
o
افت
سطح
آبهای
زیرزمینی:
برداشت
بی
رویه
از
منابع
آب
زیرزمینی
منجر
به
افت
سطح
آب
و
کاهش
کیفیت
منابع
آب
خواهد
شد.
۲-کاهش
تولید
کشاورزی
o
کاهش
عملکرد
محصولات:
کمبود
آب
باعث
کاهش
عملکرد
و
تولید
محصولات
کشاورزی
خواهد
شد
که
به
دنبال
خود،
امنیت
غذایی
کشور
را
به
خطر
میاندازد.
۳-بحرانهای
اجتماعی
و
اقتصادی
o
مهاجرتهای
داخلی:
کمبود
آب،
مهاجرتهای
داخلی
از
مناطق
روستایی
به
شهری
بویژه
شهرهای
بزرگ
را
به
دنبال
خواهد
داشت
که
متعاقبا،
زایش
مشکلات
اجتماعی
و
اقتصادی،
هم
در
مبدأ
(روستاها)
و
هم
در
مقصد
(شهرها)
را
در
پی
دارد.
o
افزایش
هزینهها:
کمبود
آب،
هزینههای
تامین
و
توزیع
آب
را
افزایش
میدهد.
۴-تاثیرات
زیست
محیطی
o
خشک
شدن
تالابها
و
رودخانه
ها:
خشک
شدن
تالاب
ها،
دریاچهها
و
رودخانهها
و
تاثیرات
منفی
بر
اکوسیستمهای
طبیعی،
از
پیامدهای
کمبود
آب
است.
o
فرسایش
خاک:
از
جمله
پیامدهای
کمبود
آب
و
کاهش
پوشش
گیاهی،
آن
است
که
فرسایش
خاک
و
کاهش
کیفیت
اراضی
را
به
دنبال
دارد.
پنجم؛
چه
راهبردهایی
برای
مدیریت
ناترازی
آب،
پیشنهاد
میشود؟
آمار
و
اطلاعات
نشان
میدهد
که
کشور
با
چالشهای
جدی
در
زمینه
تقاضا
و
مدیریت
منابع
آب
مواجه
است
و
نیاز
به
تدوین
راهبردها،
برنامه
ریزی
و
اقدامات
جامع
و
هماهنگ
برای
مدیریت
بهینه
این
منابع
حیاتی
دارد.
اکنون
با
مدیریت
شرایط،
باید
مانع
از
تشدید
وضعیت
و
شکل
گیری
بحرانها
شد.
در
اینجا
به
برخی
از
این
راهبردها
اشاره
میشود:
۱-افزایش
بهره
وری
آب
در
بخش
کشاورزی
o
ترویج
روشهای
آبیاری
نوین:
استفاده
از
روشهای
آبیاری
تحت
فشار
مانند
آبیاری
قطرهای
و
بارانی.
o
اصلاح
الگوی
کشت:
ترویج
کشت
محصولات
کم
آب
بر
و
مقاوم
به
خشکی،
ضمن
توجه
به
اصل
امنیت
غذایی.
۲-بهبود
مدیریت
منابع
آب
o
برنامه
ریزی
جامع:
تدوین
و
اجرای
برنامههای
جامع
و
هماهنگ
برای
مدیریت
منابع
آب
در
سطح
ملی
و
منطقه
ای.
o
کنترل
برداشت
از
منابع
آب
زیرزمینی:
اجرای
قوانین
و
مقررات
سختگیرانه
برای
کنترل
برداشت
بی
رویه
از
منابع
آب
زیرزمینی.
o
مدیریت
هوشمند
آب؛
که
مدیریت
هوشمند
چرخه
کامل
آب،
در
بازتولید،
نگهداشت
و
مدیریت
مصرف
آن
را
دربر
میگیرد.
۳-افزایش
آگاهی
عمومی
و
آموزش
o
آموزش
مصرف
بهینه
آب:
اجرای
برنامههای
آموزشی
و
تبلیغاتی
برای
افزایش
آگاهی
عمومی
در
مورد
اهمیت
مصرف
بهینه
آب
در
بستر
رسانه
ملی،
فضای
مجازی
به
شیوه
خلاق،
مستمر
و
مؤثر.
o
ترویج
فرهنگ
صرفه
جویی:
ترویج
فرهنگ
صرفه
جویی
و
استفاده
بهینه
از
منابع
آب
در
جامعه
با
مداخله
هماهنگ
همه
نهادها
و
سازمانهای
دولتی
و
غیردولتی
مانند
آموزش
و
پرورش،
وزارت
فرهنگ
و
ارشاد،
وزارت
نیرو،
مساجد
و
گروههای
مذهبی،
حلقههای
میانی،
سمنها
و
گروهها
و
عناصر
مرجع.
۴-توسعه
زیرساختهای
آبی
o
بازسازی
و
بهبود
شبکههای
آبرسانی:
بازسازی
و
بهبود
شبکههای
توزیع
آب
برای
کاهش
هدررفت
آب.
o
ساخت
مخازن
و
سدهای
جدید:
توسعه
زیرساختهای
ذخیره
و
مدیریت
آب
مانند
سدها
و
مخازن.
۵-توسعه
فناوریهای
نوین
o
استفاده
از
فناوریهای
جدید:
استفاده
از
فناوریهای
نوین
برای
تصفیه
و
بازیافت
آب.
o
استفاده
از
منابع
آب
غیرمتعارف:
استفاده
از
منابع
آب
غیرمتعارف
مانند
آب
شیرینکنها
برای
تامین
آب
مورد
نیاز.