فرادید| در گذشته واژه مال ویژه کالاهای مادی بود ولی پیشرفت های زندگی کنونی به تدریج آن را از این معنی محدود و ابتدایی خارج کرد، چندان که امروز به تمام عناصر گوناگون دارایی مانند مطالبات و حقوق مالی و حتی حق تالیف و اختراع و سرقفلی نیز مال گفته می شود.
طبق تعریف دکتر کاتوزیان به چیزی مال گویند که دارای دو شرط اساسی باشد:
مفید باشد و نیازی را برآورده کند، خواه آن نیاز مادی باشد یا معنوی قابل اختصاص یافتن به شخص یا ملت معین باشد.در دسته‌بندی حقوقی مال به دو دسته‌ی منقول و غیر منقول تقسیم می‌شود، ابتدا به تعریف این دو دسته می‌پردازیم و سپس آثار این تقسیم‌بندی موردبررسی قرار می‌گیرد.
ماده ۱۲ قانون مدنی در تعریف مال غیر منقول می گوید: مال غیرمنقول مالی است که آن را از محلی به محل دیگر نتوان منتقل کرد، اعم از اینکه استقرار آن ذاتی باشد یا به واسطه عمل انسان، به نحوی که انتقال آن مستلزم خرابی یا نقص خود مال یا محل آن شود.
همچنین طبق ماده ۱۹ قانون مدنی اشیائی که انتقال آن از محلی به محل دیگر ممکن باشد، بدون اینکه به خود مال یا محل آن خرابی وارد آید، مال منقول محسوب می شوند.
پس ضابطه اصلی در تشخیص مال غیر منقول و منقول، قابلیت و امکان حمل و نقل است بدین صورت که هرگاه مالی قابل حرکت دادن باشد بدون آنکه برای عین یا محل آن خرابی به بار آید، مال را منقول گویند. برعکس اگر مالی قابل نقل مکان نباشد یا اگر در نقل مکان آن موجب ویرانی و خرابی عین یا محل مال گردد مال را غیر منقول می‌گویند.
انواع مال غیر منقول
غیر منقول ذاتی: مالی که از ابتدا غیر منقول بوده است یعنی استقرارش ذاتی است مثل زمین و معدن
غیر منقول به واسطه عمل انسان: مال منقولی که در اثر عملیات یک شخصی، جابجایی آن بدون خسارت از محل استقرار فعلی ممکن نباشد، بدین جهت آن را غیرمنقول در اثر عمل انسان می‌نامیم مثل لوله هایی که برای جریان آب در زمین یا بنا کشیده می‌شود و یا آجری که در بنای ساختمان به کار می‌رود.
بیشتر بخوانید: هر آنچه که باید درباره «نفقه؛اجرت المثل و نحله» بدانید
غیر منقول حکمی: برخی اموال منقول، برای استفاده از مال غیر منقولی اختصاص داده شده است مانند حیوانات و تجهیزات و ابزاری که مالک آن را برای عمل زراعت اختصاص داده باشد.
به موجب ماده ۱۷ قانون مدنی حیوانات و اشیائی که مالک آن را برای عمل زراعت اختصاص داده باشد از قبیل گاو، گاومیش، ماشین، اسباب و ادوات زراعت و غیره و به طور کلی هر مال منقول که برای استفاده از عمل زراعت لازم و مالک آن را به این امر تخصیص داده باشد از جهت صلاحیت محاکم و توقیف اموال جز ملک محسوب و در حکم مال غیر منقول است.
این اموال به شرط آنکه مالک زمین و مالک اموال یک نفر باشد و صرفاً به کشاورزی اختصاص داده شده باشد در حکم غیر منقول محسوب می شوند.
غیر منقول تبعی: کلیه حقوق عینی بر روی اموال غیرمنقول، غیرمنقول تبعی محسوب می‌شوند مثل حق شفعه، سرقفلی و حق انتفاع از خانه و زمین
حق انتفاع حقی است که به موجب آن شخص می‌تواند از منافع مالی که عین آن مال متعلق به دیگری است استفاده کند.
اموال منقول و غیر منقول
انواع مال منقول
اشیایی که بشود بدون ضرر جا به جا کرد بدون آنکه به خود یا محل آن خرابی وارد آید. همچنین هر حقی که روی مال منقول است مثل حق انتفاع از خودرو و تجهیزات منقول محسوب می‌شوند.
البته به موجب ماده ۲۰ قانون مدنی کلیه دیون از قبیل قرض و مال الاجاره عین مستاجره ولو اینکه عین مستاجره از اموال غیر منقول باشد نیز در حکم منقول هستند.
آثار تقسیم مال به منقول و غیر منقول
تقسیم مال به منقول و غیر منقول آثاری دارد که در ادامه به بعضی از انها اشاره می‌گردد.
مال پیشاپیش منقول
اگر مال غیر منقولی در تراضی طرفین به صورت منقول معامله شود، به آن مال، پیشاپیش منقول گفته می شود. به عنوان مثال، تیر آهن های یک خانه کلنگی با این فرض که قرار است جدا شوند مورد معامله قرار می گیرند یا آن که میوه های درختی هنوز چیده نشده اند اما با فرض چیده شدن و تحویل به مشتری مورد معامله قرار می گیرند. مال پیشاپیش منقول با اینکه در حال حاضر غیر منقول است ولی در روابط معاملاتی طرفین مشمول احکام اموال منقول است.
تعیین دادگاه صالح
برای رسیدگی به دعاوی راجعه به اموال غیر منقول، دادگاهی صالح است که مال غیرمنقول در حوزه آن واقع شده است. (ماده ۱۲ قانون آیین دادرسی مدنی) ولی در دعاوی مربوط به مال منقول اصولاً باید به دادگاه محل اقامت خوانده مراجعه کرد. (ماده ۱۱ قانون آیین دادرسی مدنی)
نقل و انتقال و فروش
نقل و انتقال اموال غیر منقول باید با سند رسمی انجام گیرد و در مورد اموال منقول تنظیم سند رسمی اصولاً ضرورت ندارد.(مواد ۲۲ و ۴۶ قانون ثبت)
قیم نمی‌تواند مال غیر منقول مولی علیه (کسی که تحت سرپرستی قیم قرار دارد) خود را بدون اجازه دادستان بفروشد یا رهن گذارد. (ماده ۱۲۴۱ قانون مدنی)
بیشتر بخوانید: قولنامه‌های خرید و فروش ملک تا چه حد الزام آور هستند؟
خارجیان نمی‌توانند در ایران آزادانه اموال غیرمنقول را مالک شوند، و به موجب معاهده ها اجازه دارند فقط برای سکونت یا شغل و صنعت خود اموال غیر منقول تحصیل و تملک کنند در حالی که برای اموال منقول چنین محدودیتی وجود ندارد.
همچنین بر طبق ماده ۸۰۸ قانون مدنی استفاده از حق شفعه اختصاص به اموال غیر منقول دارد.
توقیف و بازداشت
هنگامی که دستور توقیف اموال صادر می‌گردد در صورتی که مال منقول باشد به راحتی توسط مامور اجرا توقیف و به محل دیگری منتقل می‌شود اما در خصوص اموال غیر منقول وضعیت به گونه دیگری است.
توقیف این اموال بستگی به وضعیت ثبت آنها در سازمان ثبت اسناد و املاک کشور دارد اگر اموال غیر منقول ثبت شده باشند برای توقیف باید به اداره ثبت محلی که مال غیر منقول در آنجا واقع شده است اطلاع داده شود.
اداره ثبت محل در صورتی که مال به نام محکوم علیه به ثبت رسیده باشد بازداشت آن مال را در دفتر املاک درج می‌کند بنابراین محکوم علیه (مالک مال) تا زمانی که از آن مال رفع توقیف نشود نمی‌تواند آن را به کس دیگری انتقال دهد.
اما اگر مال غیر منقول سابقه ثبتی نداشته باشد توقیف آن در صورتی ممکن است که محکوم علیه در آن تصرف مالکانه داشته باشد یا اینکه به موجب حکم نهایی دادگاه مالک آن مال شناخته شده باشد.
محاسبه‌ی هزینه‌ی دادرسی
اصولاً هزینه دادرسی براساس خواسته خواهان تعیین می‌گردد یعنی خواهان در دادخواست خواسته خود را تعیین می‌کند و دادگاه براساس میزان مبلغ تقویم شده هزینه دادرسی را تعیین می‌کند اما در خصوص اموال غیرمنقول هزینه دادرسی مطابق ارزش معاملاتی املاک در هر منطقه توسط کارشناس تعیین می‌گردد.
