وقتی صفحات قاره‌ای حدود ۱۲ میلیون سال پیش به هم برخورد کردند، فقط موجب ایجاد کوهستان‌های جدیدی در اروپای مرکزی نشدند؛ بلکه بزرگترین دریاچه‌ی شناخته‌شده‌ی جهان را نیز ایجاد کردند. این پهنه‌ی آبی عظیم (دریای پاراتتیس) میزبان گونه‌هایی مانند کوچک‌ترین نهنگ‌های جهان شد که در منطقه‌ی دیگری یافت نمی‌شوند.
دریاچه بزرگ پاراتتیس (که روی جغرافیای امروزی نشان داده شده است) در بزرگترین حالت خود، از کوه‌های آلپ شرقی تا قزاقستان امروزی امتداد داشت
دو مطالعه‌ی جدید نشان می‌دهند که دریای پاراتتیس چگونه شکل گرفت و چگونه تغییراتی که پیرامون آن اتفاق افتاد، به پیدایش فیل‌ها، زرافه‌ها و دیگر پستاندارانی که امروزه روی زمین پرسه می‌زنند، کمک کرد. دن پالچو، دیرینه اقیانوس‌شناس دانشگاه سائوپائولو و همکارانش، به‌منظور ایجاد جدول زمانی این تغییرات، سرنخ‌های حاصل از سوابق فسیلی و زمین‌شناسی را در کنار هم قرار دادند.
دریای باستانی پاراتتیس در بیشترین وسعت خود از کوه‌های آلپ شرقی تا قزاقستان کنونی امتداد داشت و بیش از ۲٫۸ میلیون کیلومتر مربع را در بر می‌گرفت که طبق گزارش پژوهشگران در مجله‌ی Scientific Reports، منطقه‌ای بزرگ‌تر از دریای مدیترانه‌ی امروزی است. بر اساس برآورد آنها، دریاچه‌ی مذکور زمانی حاوی بیش از ۱٫۷۷ میلیون کیلومتر مکعب آب بود؛ بیش از ۱۰ برابر حجم آبی که اکنون به‌طور کلی در تمامی دریاچه‌های آب شیرین و آب شور زمین وجود دارد.
اما تغییرات اقلیمی موجب شد دریاچه در طول عمر ۵ میلیون ساله‌ی خود حداقل چهار بار کوچک شود و سطح آب آن بین ۷٫۶۵ تا ۷٫۹ میلیون سال پیش تا ۲۵۰ متر کاهش پیدا کرد. در جریان بزرگترین دوره‌ی کوچک شدن، دریاچه یک‌سوم آب و بیش از دوسوم مساحت سطحی خود را از دست داد. این امر موجب تجمع شوری آب در حوزه‌ی مرکزی شد که از حدود یک‌سوم شوری اقیانوس‌های امروزی، به سطح برابر شوری آب دریا رسید.
مقاله‌ی مرتبط:این تغییرات موجب از بین رفتن بسیاری از گونه‌های آبزی از جمله گونه‌های بسیاری از جلبک‌های تک‌سلولی و دیگر موجودات کوچک شناور در آب شد. موجوداتی که می‌توانستند در آب شور زنده بمانند از جمله برخی نرم‌تنان، باقی ماندند و وقتی دریاچه در دوره‌های مرطوب گسترش پیدا می‌کرد، رونق پیدا می‌کردند.
طولی نکشید که پاراتتیس به زیستگاه گونه‌های مختلفی از نرم‌تنان، سخت‌پوستان و پستانداران دریایی تبدیل شد که در هیچ جای دیگری روی زمین یافت نمی‌شوند. پاول گلدین، زیست‌شناس مؤسسه جانورشناسی اشمالهاوزن آکادمی ملی علوم اوکراین که در پژوهش مشارکتی نداشت، می‌گوید بسیاری از نهنگ‌ها، دلفین‌ها و فک‌ها که در آنجا زندگی می‌کردند، نسخه‌های مینیاتوری جانورانی هستند که در دریاهای باز یافت می‌شوند.
گونه‌ای نهنگ (Cetotherium riabinini) که سه متر طول داشت (یک متر کوتاه‌تر از دلفین‌های پوزه‌بطری امروزی)، کوچک‌ترین نهنگی است که در سوابق فسیلی یافته شده است. اندازه‌ی کوچک جثه ممکن است به این حیوانات کمک کرده باشد تا با کوچک شدن دریاچه سازگار شوند.
مادلین بوهمه، زیست‌شناس دانشگاه توبینگن آلمان، می‌گوید تغییرات اقلیمی که موجب کوچک شدن دریاچه شد، تکامل جانوران خشکی را نیز تحت تأثیر قرار داد. به گفته‌ی وی، با کاهش سطح آب، سواحلی که تازه تشکیل شدند به علفزار و مراکزی برای تکامل تبدیل شدند.
اخیرا بوهمه و همکارانش روی سوابق زمین‌شناسی غرب ایران تمرکز کردند که در آن رسوبات، تاریخچه‌ی تغییرات اقلیمی طولانی‌مدت را در خود جای داده است. بر اساس سوابق فسیلی، در نواحی شمالی پاراتتیس، اجداد گوسفندان و بزهای امروزی در کنار بزگوزن‌های ابتدایی پرسه می‌زدند و در مناطقی که اکنون غرب ایران است، در جنوب دریاچه، اجداد زرافه‌ها و فیل‌های امروزی رونق پیدا کردند.
گونه‌ای نهنگ با نام علمی Cetotherium riabinini در دریای پاراتتیس زندگی می‌کرد که کوچک‌ترین نهنگ شناخته‌شده در سوابق فسیلی است
بر اساس گزارش بوهمه و همکارانش که ماه گذشته در مجله‌ی Communications Earth & Environment منتشر شد، چهار دوره‌ی طولانی خشکی که بین ۶٫۲۵ میلیون تا ۸٫۷۵ میلیون سال پیش رخ داد، احتمالا این موجودات را وادار به مهاجرت به جنوب غربی آفریقا کرد و در آنجا به موجودات بسیار متنوعی تکامل پیدا کردند که ساوانای آفریقا به خاطر آنها مشهور است.
پاراتتیس سرنوشت غم‌انگیزی داشت. این دریاچه حدود ۶٫۷ میلیون تا ۶٫۹ میلیون سال پیش زمانی‌که فرسایش باعث ایجاد خروجی در حاشیه‌ی جنوب غربی دریاچه شد، به سوی زوال رفت. این خروجی که احتمالا اکنون زیر آب‌های دریای اژه فرو رفته است، رودخانه‌ی کوتاهی ایجاد کرد که سرانجام به مدیترانه راه رسید.
