این دو سفر در واقع پلانی از یک نزاع ژئوپولیتیکی است که عربستان و ترکیه سال‌هاست در حوزه امنیتی پیرامونی یکدیگر به راه انداخته‌اند.
این دعوای ژئوپولیتیکی هر چند اساسا انگیزه‌های امروزی با خود به همراه دارد که دو کشور را در راس دو بلوک منطقه‌ای رقیب هم قرار داده است، اما یک سر آن به تاریخ باز می‌گردد؛ تاریخی که امروزه در سیاست خارجی بازیگران فرادست و فرودست خاورمیانه به انحای مختلف و در بدترین شکل خود در حال بازنمایی، بازتولید و اعمال است.
در واقع، در کنار هزاران عامل ریز و درشتِ مصیبت‌ها و مشکلات منطقه، یکی از عوامل مهم، بلندپروازی‌های این بازیگران در سیاست خارجی با تکیه بر انگاره‌های تاریخی است؛ چه شکوه‌های از کف رفته و تلاش برای احیای آن و چه کینه کدورت‌های کهنه و تلاش برای تلافی آن‌ها. همین بلندپروازی اقلیمی و احیانا فرااقلیمی به گونه‌ای است که منافع الیگارشی نه به شکل رقابتی بلکه تنازعی دنبال می‌شود و همین هیچ فضا و امکانی برای همگرایی و همکاری منطقه‌ای و لو حداقلی باقی نگذاشته و نمی‌گذارد و عرصه را برای تاختن بازیگران فرامنطقه‌ای در دو بلوک غربی و شرقی بازتر کرده و آن‌ها نیز به فراخور منافع خود دنبال بهره‌برداری‌های خاصی از این وضعیت بوده و بر آتش بلندپروازی‌ها، اختلافات و بحران‌ها بیشتر دمیده و بعضا در صرافت احیای نفوذ تاریخی ویرانگر خود برآمده‌اند.
در این میان، عربستان که از سر کدورت‌های تاریخی قبیله‌ای و به دلایل امروزی عدیده‌ای از سال 2017 با همراهی امارات و بحرین کشور کوچک قطر را محاصره کرد، در واقع فرصتی برای ترکیه که بازگشت به مجد عثمانی را در سر دارد، فراهم آورد تا نظامیانش را با این سودا به شبه جزیره عرب بازگرداند و اردوغان دوشنبه گذشته پایگاه جدید نظامی خود را در قطر با نام "خالد بن ولید" کلید زند. در واقع امروز صدای چکمه‌های نظامیان نوعثمانی برای پادشاهی سعودی آزار دهنده و یادآور دو سقوط تاریخی است.
نخست در سال 1818 زمانی که عثمانی‌ها از طریق والی خود در مصر یعنی ابراهیم محمد پاشا دولت نخست آل سعود را در درعیه سرنگون کرده و عبدالله بن سعود آخرین حاکم این دولت را به همراه تعدادی دیگر از این خاندان اسیر و به آستانه برده و اعدام کردند و بار دوم نیز وقتی عثمانی‌ها به آل رشید کمک کرده و موجب سقوط دولت دوم آل سعود در سال 1891 شدند.
در آن سو هم ریاض چند سالی است که در حوزه ژئوپولیتیکی حساس ترکیه به کشورسازی کُردها در سوریه کمک می‌کند؛ از کمک‌های مالی 100 میلیون دلاری گرفته تا لوجیستکی و نظامی؛ اما بعد از داستان قتل جمال خاشقچی روزنامه‌نگار منتقد عربستانی در کنسولگری ریاض در استانبول در سال گذشته، این کمک‌ها رفته‌رفته جنبه آشکاری به خود گرفت؛ تا این که اخیرا دولت عربستان در روز عزیمت اردوغان به دوحه میزبان یک هیات از نیروهای سوریه دمکراتیک شد.
هر چند اختلافات و بحران در روابط میان آنکارا و ریاض به دلایلی برآیند سیاسی آشکاری مثل قطع روابط پیدا نکرده است، اما اگر پردامنه‌تر از اختلافات میان تهران و ریاض نباشد، کم‌تر نیست، ولی ترکیه با زیرکی خاصی این روابط تنشی را طوری مدیریت کرده که آسیب چندانی به مناسبات اقتصادی دو جانبه نزند؛ روابطی که دست بالا را در آن دارد و بتواند همچنان پذیرای دلارهای شهروندان عربستانی چه با هدف سرمایه‌گذاری چه گردشگری باشد.
اما آنچنان کدورت‌ها میان ترکیه با عربستان و امارات ابعاد مختلفی پیدا کرده است که دست بردن به حوزه ژئوپولیتیک پیرامونی تنها یکی از بازخوردهای آن است، بلکه حتی کار به هنر و ادبیات نیز کشیده شده است؛ نمونه آن رویکرد هنری ریاض و ابوظبی به سمت تولید فیلم‌های تاریخی با محتوایی ضد عثمانی است. از جمله سریال تاریخی "ممالک النار" (امپراتوری آتش) در مقابل سریال تاریخی "ارطغرل" ترکیه که یک شرکت فیلم‌سازی اماراتی تولید کرده و اخیرا پخش آن از شبکه ام بی سی عربستان شروع شده است. ممالک النار روایتگر سوگیرانه اواخر دولت مملوکیان در مصر قبل از سقوط آن به دست امپراتوری عثمانی است. در کنار آن هم حتی کتاب‌های درسی در عربستان دستخوش تغییراتی شده و از خلافت عثمانی به عنوان اشغالگری عثمانی یاد می‌شود.
البته ناگفته هم نماند که حتی اگر بحران در شورای همکاری خلیج فارس پایان یابد و محاصره قطر نیز شکسته شود که احتمال آن بیشتر از هر زمانی است و پریروز سه شنبه اولین گام در این جهت با مشارکت عربستان و امارات در جام "خلیج 24" در دوحه برداشته شد، ولی تنش در روابط آنکارا با ابوظبی و ریاض به این زودی فروکش نخواهد کرد.
310 310
