سلامت نیوز: ایران همواره کشور کم آبی بوده است و همین کم آبی مشکلات بسیاری را در بخش های مختلف به وجود آورد، اما بارندگی های بی سابقه ای که از ابتدای سال شاهد آن بودیم، بسیاری از مشکلات را مرتفع کرد و از سوی دیگر به دلیل طغیان رودخانه ها و جاری شدن سیل در میان خانه های مردم، بر بسیاری از مشکلات افزود.
به گزارش سلامت نیوز به نقل از شفقنا زندگی،تورج فتحی کارشناس منابع آب و محیط زیست ، معتقد است: اگرچه سیل اخیر در کشور غیرقابل پیش بینی بود، اما نقدهایی نسبت به گل آلود شدن سیلاب های اخیر وارد است. او همچنین بیان کرد: اگر وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو و وزارت کشور و سایر نهاد های مربوطه به موقع روی برنامه های توسعه و حفاظت از محیط زیست برنامه های درستی داشته باشند از رخدادهای فاجعه بار جلوگیری می شود یا خسارات این رخدادها کاهش می یابد. این به شرطی است که تمام دستگاه ها در طرح های توسعه ای به صورت پایدار عمل کنند؛ متاسفانه طرح های توسعه ای که در این مدت انجام شده ناپایدار بودند.
متن گفت‌وگو با تورج فتحی را می خوانید:
* با توجه به بارندگی های اخیر و احتمال ادامه دار بودن بارش ها و با توجه به مساله پر شدن سد ها و تالاب ها آیا می توان امسال را سال تر دانست و این میزان بارش ها چقدر از خشکسالی سالهای اخیر را جبران کرده است؟
می توانیم بگوییم که امسال در تر سالی هستیم ولی تر سالی معمولا به صورت دوره ای تعریف می شود و بازه زمانی چندین ساله و یا چند ده ساله دارد. و به صرف بارش بالاتر از نرمال در یک سال و یا یک فصل بارش نمی توان با قاطعیت برای سال های بعدی ترسالی را پیش بینی کرد. بخصوص بارش های اخیر بارش های جوی بود و در طول دهه ها و سالهای گذشته رژیم های بارشی ما متفاوت بود و نمی توانیم با این الگو اعلام کنیم که در سالهای آینده ترسالی را تجربه خواهیم کرد بنابراین باید همه چیز را به آینده واگذار کرد.
* خشکسالی در سال های اخیر مشکلات بسیاری را برای تالاب ها و حتی بخش کشاورزی به وجود آورده بود، بارش هایی که از ابتدای سال شاهد آن هستیم، تاکنون چه میزان از صدمات خشکسالی سال های اخیر را جبران کرده است؟
در بحث خشکسالی باید به بازه زمانی ما در دوره خشکسالی توجه کرد این مدت طولانی بود از طرفی ما در مصرف منابع آبی در این دوره صرفه جویی چندانی به عمل نیاوردیم بخصوص در بحث آب های زیرزمینی مصرف بی رویه زیادی داریم و چاههای غیر مجاز زیادی حفر کردیم. بسیاری از قنات های ما به دلیل حفر چاههای غیر مجاز از بین رفتند. و با یک فصل بارش بالاتر از حد نرمال نمی توان انتظار داشت آب های زیر زمینی ما از بیلان منفی خارج شوند بخصوص در نیمه شرقی کشور نمی توان با یک فصل بارش بیش از میانگین، انتظار جبران و خروج از خشکسالی را داشته باشیم. دشت های ما همچنان بیلان منفی دارند و برای جبران بیلان منفی دو شرط اصلی وجود دارد یکی اینکه بارش های مناسب داشته باشیم و دوم اینکه اقدامات درستی را از لحاظ مدیریتی انجام بدهیم تا ظرفیت بیلان منفی آب های زیرزمینی را جبران کرده و به ظرفیت متعادل برسانیم. همین مساله در مناطق مختلف پروسه ای چندین دهه ای و زمان بر خواهد بود.
سیل اخیر به نوعی مردم و همچنین مسئولین را شوکه کرد، به طور ویژه سیل در دو استان لرستان و خوزستان از قبل قابل پیش بینی بود؟ مدیریت سیل در این دو استان را چطور ارزیابی می کنید؟
قابل پیش بینی بودن حوادث به مراجعی نظیر سازمان هواشناسی و وزارت نیرو مربوط است. ظاهراً سازمان هواشناسی اخطارهای اولیه را اعلام کرده بود ولی تصور چنین بارشی با این حجم وجود نداشت. و این مراجع نمی توانند با فاصله زمانی قابل توجهی چنین بارش هایی با این حجم را پیش بینی کنند بر اساس مدل هایی که امروز موجود است این پیش بینی ها امکان پذیر نیست. عدم قطعیت در این مدل ها بخصوص در بارش های بهاره زیاد است. بنابر این با دقت قابل پیش بینی نیست ولی به فاصله چند روز قبل از بارش ها خطر آب گرفتگی معابر و طغیان رودخانه ها اعلام شده بود.
* برای اینکه بارندگی ها منجر به سیل نشود چه اقداماتی از سوی چه کسانی لازم بود؟
باید ابتدا یک مثال بزنم تا بدانیم ما چه کرده ایم. در حدود بیش از یک سال و چند ماه پیش سیلابی در اروپا و بخصوص در کشور فرانسه رخ داد رودخانه سند طغیان کرد و چند روز اخبار سیل اعلام می شد. و حتی در صدر اخبار کشور ما قرار گرفته بود. آن زمان اگر در اینترنت سرچ می کردید و فیلم های طغیان رودخانه سند را می دیدید متوجه می شدید که این رودخانه در برخی از مناطق پاریس از حریم شناخته شده خود بالاتر رفته و آب تا زانوی عابرین پیاده بالا آمده است. ولی وقتی به آب رودخانه نگاه می کردید، آب می دیدید و این وضعیت با شرایط پیش آمده در کشور ما متفاوت است. هیچکدام از رودخانه های ما در شرایط طغیان دارای شرایط متعارف نبودند. همه این رودخانه ها به میزان زیادی خاک و رسوب با خود حرکت داده بودند. اینها رودخانه هایی بودند که در بالا دست منابع خاک را شسته و فرسایش داده و با خود پایین آورده اند این ویژگی مخصوص مناطقی است که به دلیل از بین رفتن پوشش گیاهی و جنگل تراشی و تغییر کاربری زمین و تشدید فرسایش خاک در زمان بارش ها تمام منابع خاک را که در اثر میلیون ها سال تشکیل شده به یک طغیان و بارش شسته و از دسترس خارج می کند. متاسفانه ما هنوز با وجود اعلام خسارت سیلاب ها صرفا خسارات وارده به ابنیه و مردم و تاسیسات و تخریب ها را برآورد می کنیم و به هیچ عنوان خاکی که شسته شده و رفته است ارزشگذاری نمی شود.
خاکی که در حوزه های بالا دست بر اثر چندین عامل مختلف فرسایش پیدا کرد و با یک بارش شدید شسته شد و به مناطق پایین دست آورده شد چیزی نیست که به همین زودی و به آسانی تشکیل شود. باید ارزش گذاری اقتصادی کرد و دید چقدر از منابع پایه ما از دست رفته است. ما می توانیم امروز یک بخش از دولت یا یک نهاد را مقصر بدانیم. به طور مشخص باید گفت وزارت جهاد کشاورزی طی سه دهه اخیر بخصوص بعد از جنگ تحمیلی با شتاب دادن به فعالیت های توسعه کشور در حوزه های بالادست و سرشاخه های رودخانه های کشور فعالیت های آب خیز داری را در حدود متعارفی به اجرا در نیاورد و متاسفانه در حوزه های بالا دست تغییر کاربری زمین انجام شد و چرای بی رویه دام انجام شد. من از نزدیک شاهد بودم که چوپانان و دامدارانی که پروانه چرا دارند در حوزه آب ریز چالوس و هراز از دهه های چهل به بعد با پروانه های صد رأس دام چندین هزار دام را به چرا می برند. به این ترتیب پوشش گیاهی در بالا دست حوزه های آب خیز از بین می رود و باعث تشدید فرسایش خاک می شود. و سیلاب ها تمام خاک را می شوید و پایین می آورد. امروز اگر به تصاویر و فیلم های مناطقی چون معمولان و پل دختر و شهرهای خوزستان توجه کنید، متوجه می شوید که بعد از فروکش کردن آب سیلاب ها بیش از یک متر لجن و لای و خاک و رسوب با سیلاب پایین آمده است. این تصاویر نشان می دهد از این پس باید برای فعالیت های انسانی در حوزه های بالا دست مدیریتی مدبرانه داشته باشیم.
اگر حوزه آب های بالا دستی مدیریت شده بود سیلاب رخ داده خساراتی به این سنگینی برجای نمی گذاشت. در شاخه های اصلی تعداد زیادی سد ایجاد کردیم و متاسفانه امروز افرادی هستند که قصد دارند از این آب گل آلود ماهی بگیرند و اعلام کنند سد سازی خوب بوده است. و اگر سد نمی ساختیم امروز سیلاب خوزستان را برده بود. ولی این سد سازی ها باعث شد رودخانه ها در پایین دست و در جلگه ها، آبی در رودخانه ها باقی نگذارد به عنوان مثال از زمانی که این سد ها بر روی رودخانه های مهم استان خوزستان بسته شد طرح های توسعه کشاورزی به طور مثال طرح های توسعه کشت نی شکر در استان خوزستان توسعه زیادی پیدا کرد و امروز بیش از ۱۵۰ هزار هکتار در اطراف رودخانه کرخه و کارون و دز زیر کشت نی شکر قرار دارد. این زمین ها مرتباً در طول سال تحت تاثیر آب شویی خاک قرار می گیرند و در دو سه دهه اخیر مقادیر بسیار زیادی بیش از چندین میلیارد متر مکعب زهاب های کشاورزی و زهاب هایی که از این زمین ها خارج شده است به رودخانه های کارون و دز تخلیه شده است. رودخانه کارون که در حدود ۱۳۰ کیلومتر از اروند رود کشتی ها می توانستند تا اهواز برسند ولی تا پیش از این سیلاب بدنه قایق ها به کف رودخانه می چسبید چون بار رسوب و پساب های تخلیه شده کشاورزی بستر رودخانه را پر کرده است. وزارت نیرو طی سه دهه اخیر تمام بودجه خود را صرف سد سازی کرده است. و هیچ برنامه ای برای لایروبی رودخانه های اصلی جلگه خوزستان نداشت. رودخانه های کم عمق شده در مقابل بارش های شدید دچار طغیان می شوند و ما امروز شاهد چنین وضعیتی هستیم. من شنیدم که آب از روی پل اصلی اهواز عبور می کند. یعنی آب کارون طغیان کرده است درحالی که اگر این رودخانه عمق متعارف اولیه خود را داشت به احتمال زیاد آب به سطح امروز نمی رسید.
همین مورد را به تصرفاتی اضافه کنید که در مورد زمین های حاشیه رودخانه ها رخ داده است. بحث دشت سیلابی و محدوده ای که تحت تاثیر طغیان رودخانه قرار دارد. نکته جالبی وجود دارد اگر یک بازدید میدانی در دره جاجرود انجام بدهید و از سد لتیان به سمت بالا دست و نزدیک شمشک بروید و بازدیدی دو سه ساعتی به عمل بیاورید متوجه خواهید شد که در پانزده سال اخیر و کمتر از آن چه بر سر رودخانه جاجرود آمده است. دو دهه پیش در هر کجای مسیر که می خواستید می توانستید از ماشین پیاده شوید و به رودخانه جاجرود دسترسی پیدا کنید درحالی که امروز وقتی از گردنه قوچک به سمت لشگرک وارد دره جاجرود می شوید به زحمت می توانید جایی را پیدا کنید که به رودخانه جاجرود دسترسی داشته باشد. اینها نشان دهنده تغییر کاربری زمین و تصرفات غیر قانونی در بستر و حریم رودخانه است. و اگر خدای ناکرده یکی از طغیان های اخیر را در دره جاجرود داشته باشیم بسیاری از ویلا ها تخریب شده و به صورت گسترده ای از بین خواهد رفت.
* با توجه به اینکه در روستاهای سیل زده، زمین های کشاورزی از بین رفته است بازسازی این زمین ها و حاصل خیز کردن خاک آن مناطق چقدر زمان بر خواهد بود؟
در جنوب محصولات کشاورزی زیر کشت داشتیم. من گزارش هایی دریافت کردم که مزارع هویج و خیار و … در پل دختر غرق آب شده است. گذشته از این خسارت مقطعی سیلاب ها خاک مناطق بالا دست را شسته و با خود پایین آورده است اگر این زمین ها در سالهای بعدی احیا شود حاصلخیزی بهتری خواهد داشت. یکی از ویژگی های چنین سیلاب هایی ارتقا دادن خاک زمین های کشاورزی پایین دست است.
* در حال حاضر کدامیک از استان های کشور بیشتر در معرض سیلاب قرار دارند؟!
نمی توانیم استانی را در کشور نام ببریم که تحت تاثیر طغیان های این چنینی قرار نداشته باشد. طبس و سد کریت را که سد باستانی ایران است و از جمله سدهای دو قوسی ایران است و به ثبت در آثار ملی ما رسیده، نشان می دهد نیاکان ما در قرون گذشته آگاه بودند و می دانستند که آنجا سیلاب های بزرگی اتفاق می افتد و به همین دلیل سدهایی ساختند که رسوبات پشت آنها تخلیه شود و آب قابل مهار باشد و از خسارت ها جلوگیری شود. در کشور ما هیچ رودخانه ای نیست که از خطر سیلاب و طغیان در امان باشد اما رودخانه های حوزه شمالی کشور با تحقیقاتی که در جلگه های گیلان و مازندران و گلستان انجام شده است نشان می دهد رودخانه های شمالی رشته کوههای البرز طی چند میلیون سال اخیر به طور پیوسته در معرض طغیان بودند. بنابراین این استانها به دلیل ماهیت رودخانه ها و شیب تند آنها و راست شاخه بودن این رودخانه ها و شرایط زمین شناسی این مناطق که رودخانه ها بیشتر تحت تاثیر گسل ها تشکیل شده اند و در امتداد گسل ها ایجاد شده اند پتانسیل تولید و ایجاد سیلاب را دارند. و این مناطق بیشتر تحت تاثیر طغیان رودخانه ها قرار دارند. ولی این به معنی عدم طغیان سایر رودخانه های کشور نیست. در هلیل رود یکی از رودخانه های استان کرمان دشت جیرفت به عنوان یکی از دشت های حاصلخیز کشور که از قطب های کشاورزی ما است رسوباتی تحت تاثیر سیلاب های تند رودخانه هلیل رود دارد و از این طریق تشکیل شده است. در کشور ما رخ دادن سیلاب اجتناب ناپذیر است.
* به هر حال سیل اخیر و خسارات ناشی از آن بی سابقه بود و همانطور که اشاره کردید می توانستیم با پیشگیری مانع از خسارات ناشی از آن شویم، سیل اخیر در کشور چه تجارب و درس هایی برای مردم و مسئولان به همراه داشت؟
اگر از لحاظ اجرایی بررسی کنیم لازم است مثل سایر بخش ها بین سایر دستگاههای دولت کمیته های مشترکی داشته باشیم. ما در طرح های توسعه به صورت ناهماهنگ و بخشی عمل کرده ایم. وزارت نیرو برای خود طرح هایی پیش بینی کرد و وزارت جهاد نیز برای خود کار کرده است و حتی برای یک حوزه آبریز هماهنگی نهادهای مختلف دیده نمی شود. درحالیکه باید مدیریت واحدی تحت تصمیمات کمیته های فنی مشترکی که بین دستگاهها سیاستهای توسعه ای انجام می دهند اتفاق بیفتد. اگر وزارت جهاد کشاورزی و وزارت نیرو و وزارت کشور و سایر نهاد های مربوطه به موقع روی برنامه های توسعه و حفاظت از محیط زیست برنامه های درستی داشته باشند از رخدادهای فاجعه بار جلوگیری می شود یا خسارات این رخدادها کاهش می یابد. این به شرطی است که تمام دستگاه ها در طرح های توسعه ای به صورت پایدار عمل کنند؛ متاسفانه طرح های توسعه ای که در این مدت انجام شده ناپایدار بودند.
