شیخ احمد جامی ، گنجینه‌ ای در شرق ایران

به گزارش خبرنگارگروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد، با ما به شرق ایران بیایید ؛ به مزار شیخ احمد جامی که در شکل گیری هویت فرهنگی منطقه نقش بسزایی داشته است ؛ باید این مجموعه را دید و با جان و دل لمس کرد.

گر منظر افلاک شود منزل تو
و ز کوثر اگر سرشته باشد گِل تو
چون مهر علی نباشد اندر دل تو
مسکین تو و سعی بی حاصل تو

 عبدالطیف عرب تیموری پژوهشگر تاریخ  در گفتگو با خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد گفت: شیخ الاسلام احمد ابن ابوالحسن جامی نامقی ترشیزی معروف به شیخ احمد جامی در سال ۴۴۰ هجری قمری در روستای نامق به دنیا آمد ؛ جد اعلای او جریر بن عبدالله بُجُلی از صحابه‌ی پیامبر بوده و نسب وی به ۳۵ واسطه به حضرت اسماعیل بن ابراهیم خلیل الله (ع) می‌رسد و نام او با القابی شیخ‌الاسلام، قطب‌الاوتاد، شیخ ابونصر احمد ژنده‌پیل و گاه او را «پیر جام» یا شیخ جام نیز نامیده‌اند.

فرزندان شیخ وی در ادامه تصریح کرد: شیخ جام، سی و نه پسر و سه دختر داشته که بعد از مرگ وی ۱۴ پسر از او باقی ماندند و جانشین شیخ یکی از پسرانش به نام برهان الدین نصر بود در بین مشایخ و حتی سلاطین کمتر به چشم می‌خورد که اعقاب و نوادگان آن‌ها تا قرن‌ها بعد لقب و اصالت خود را حفظ کنند.

این پژوهشگر تاریخ گفت: خاندان جامی نزدیک به هزار سال پس از جامی هنوز با همان فامیل جامی، احمدی  و خواجه،  اصالت خود را حفظ کرده اند ؛ عده‌ی زیادی از اعقاب شیخ در تربت جام زندگی می‌کنند و برخی در افغانستان و هندوستان نیز به او منسوب هستند ؛ در روستای نامق کوهسرخ نیز فامیل‌های خواجه از نسل شیخ احمد هستند که خود فامیل خواجه پیوستگی خواجه‌های تربت جام با خواجه‌های نامق را می‌رساند.

آرامگاه شیخ احمد جامی عرب تیموری افزود: آرامگاه شیخ‌ احمد جامی مدفن و مقبره شیخ‌ احمد جامی، با قدمتی نزدیک به ۸۰۰ سال در شهرستان تربت جام در استان خراسان رضوی است و قدمت این بنا مربوط به سدهٔ ۹ تا ۱۲ ه‍. ق. است که داخل شهر تربت جام واقع شده است.

وی تصریح کرد: این بقعه در واقع یک مجموعه است که از بخش‌های مختلفی، چون مقبره شیخ احمد، ایوان، گنبدخانه، مسجد کرمانی، گنبد سفید، مسجد عتیق، مدرسه امیر جلال‌الدین فیروزشاهی و مسجد جامع نو تشکیل شده است ؛ البته الحاقات دیگری نیز در این مجموعه وجود دارد که در دوران مختلف به وجود آمده اند مانند آب‌انبار، مسجد زیرزمینی و قبور مجاور مزار و این اثر در تاریخ ۱۵ دی ۱۳۱۰ با شمارهٔ ثبت ۱۷۴ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده است.

این پژوهشگر تاریخ گفت: در قسمت شرقی مجموعه، ورودی واقع شده و به گونه‌ایست که نظر انسان را به خود جلب می‌کند. معماری این بخش شامل پیش‌طاق ورودی، آستانه درگاه با درِ چوبی و طاق‌های دو اشکوبه به طرفین است. درِ چوبی قدیمی مجموعه آراسته به کتیبه‌های کوفی است که به دلیل محو شدن بیشتر قسمت‌های آن، قابل خواندن نیست، اما ظاهر آن نشان از قدمت این اثر دارد.

عرب تیموری افزود: به طور کلی، ورودی از قسمت‌های قدیمی مجموعه به شمار رفته و مربوط به قرن هشتم هجری قمری است  و بخش ورودی مجموعه آرامگاه که از خشت ساخته شده، در ابتدا هیچ‌گونه تزئیناتی را شامل نمی‌شده و در دوره ایلخانی نمای مجموعه با گچ سفید شده و در دوره‌های بعد با استفاده از گچبری‌های زیبا و استفاده از رنگ قرمز، ورودی مجموعه را آراسته‌اند.

وی تصریح کرد: آنچه که از همه بیشتر در محوطه جلب نظر می‌کند، مرقد شیخ احمد است که نزدیک به ایوان مرتفع مزار در فضای باز به صورت باشکوهی قرار دارد. آرامگاه با مصالح آجر و گچ و به شیوه‌ای خاص از سطح محوطه بالا آمده است. مزار دارای دو سنگ به صورت افراشته است که اولی لوح اصلی است که بالای سر قرار گرفته و دارای تزئیناتی همچون گل، برگ و آرایه‌های گیاهی است و دومی در پایین مزار است که در طرفین آراسته به کتیبه است.

این پژوهشگر تاریخ گفت: از درون سنگ قبر شیخ، درخت کهنسالی به صورت خودرو با شاخه‌های فراوان روییده است. با این که ریشه‌های درخت در حال تخریب گور هستند، اما نوادگان شیخ می‌گویند از احمد جامی روایتی دارند که هیچ‌گاه این درخت را قطع نکنند.

عرب تیموری افزود: زائرین تربت شیخ نیز اعتقاد خاصی به این درخت دارند. درخت رمز زندگی، باروری، فناناپذیری، واقعیت مطلق و سرچشمه آب حیات است. درخت تمثیلی است از تمرکز (ناف جهان) از این رو اعتقاد رویش درخت بر این مزار کنایه از جاودانگی یاد و خاطره شخصیت مدفون است.

وی تصریح کرد: درباره این نوع درخت پسته که بومی تربت جام محسوب می شود اعتقاد بر این است که بر سر مقابر و مزار‌های آزادگان مسلمان ایرانی و اکابر (بزرگان) می‌روید. همچنین مردم نواحی شرق خراسان در مورد درختان روییده بر مزار‌ها بر این باورند که آن‌ها از ناف دفن‌شدگان روییده‌اند.

این پژوهشگر تاریخ گفت: محجری از سنگ مرمر اطراف مزار را محصور نموده و ۱۸ پایه از سنگ مرمر سیاه در بین آن، زیبایی خاصی به محجر داده است ؛ بر اطراف این قسمت در طول اعصار و قرون، دست‌نوشته‌ها و یادگاری‌هایی از مسافران و زائران مطاف اهل دل بر جای مانده است.

تیموری افزود: ایوان باشکوه مزار با ارتفاع تقریبی ۲۷ متر، از دیدگاه هنری و تزئینات، برای هر بیننده‌ای تحسین برانگیز است. این بخش در برابر گنبدخانه به عنوان نقطه مرکزی این مکان قرار گرفته و از صلابت خاصی برخوردار است. گویا در گذشته معماری ایوان مشهور به «طاق درب» بوده است.

وی تصریح کرد: ارتفاع پلان حاکی از آن است که شالوده اصلی ایوان، در نیمه اول قرن هشتم هجری قمری و با اصول شیوه آذری به صورت سایر ایوان‌های این دوره اندکی متمایز ساخته شده و در سال ۷۲۰ هجری قمری به اتمام رسیده است ؛ برخی از باستان‌شناسان، طرح و نقشه اصلی ایوان را مشابه با سردر‌های مساجد دوره ایلخانی می‌دانند که دو مناره بر فراز آن قرار دارد و در نخستین نگاه معماری، این ایوان تداعی‌کننده مساجد جامع یزد و اشترجان است.

به دلیل این که طرح بنا از معماری متداول دوره ایلخانی تبعیت نکرده است، ارتفاع سردر چند متر پایین‌تر از اندازه رایج با شیوه معماری دوران ایلخانی ساخته شده و به جای دو مناره مرتفع، دو گلدسته کوتاه قرار گرفته است.

این پژوهشگر تاریخ گفت: بر اساس مطالعات صورت گرفته، هسته اصلی ایوان از خشت و گِل که از اصلی‌ترین مصالح دوره ایلخانی است، ساخته شده است. بانی این ایوان رفیع، شمس‌الدین مطهر بن شهاب‌الدین اسمعیل بن قطب‌الدین محمد بن شمس‌الدین مطهر بن احمد جامی بوده است.

عرب تیموری افزود: ایوان در طول دوره خود، تغییرات اندکی را در بخش تزئینات متحمل شده است. اِزاره‌ها از کاشی‌های کوچک رنگی به صورت خشت‌های شش‌گوش و مثلث به اشکال متنوع استفاده شده است. در کنار پِی‌ها و کف‌ها، کاشی معرق به رنگ‌های لاجوردی، سفید و نقره‌ای استفاده شده که مربوط به دوره تیموری می‌باشد. کاشی‌های معرق که تمام نمای ایوان (از اسپر و پیشانی تا زیر قوس) را فراگرفته و با نقوش هندسی، حیوانی، گیاهی و کتیبه‌های ثلث به رنگ‌های سفید، آبی، فیروزه‌ای، لاجوردی، سبز روشن و قهوه‌ای پوشش داده شده است، متعلق به دوره صفویه است.

وی تصریح کرد: از دیگر تزئینات موجود در ایوان، نقش دو اژد‌ها در مقابل هم است که در لچکی سردرِ ایوان این مجموعه دیده می‌شود و در انتهای دو اسلیمی پیچ‌دار، با دهانی گشوده قرار گرفته‌اند. 

این پژوهشگر تاریخ گفت: کتیبه‌ها در ایوان به خط ثلث ترکیبی و تزئینی و با دانگ جلی نوشته شده که سوره الملک بر آن نقش بسته است؛ و در طرفین ایوان، دو محراب کوچک ایجاد شده که محراب سمت راست با گچبری‌های زیبا تزئین یافته و یادگار دوره ایلخانی است. محراب سمت چپ فاقد گچکاری بوده و مصالح نمای آن از بین رفته است.

عرب تیموری افزود: در ضلع شمال غربی گنبدخانه، مسجدی واقع شده که به «گنبد سفید» معروف است و از آن به نام‌هایی، چون «مسجد رواق» یا «مسجد سردر» یاد شده است ؛ این بنا در سال ۶۳۳ هجری قمری توسط سلطان سنجر سلجوقی ساخته و در سال ۷۰۳ هجری قمری توسط ملک غیاث‌الدین محمد کرت با اضافاتی توسعه داده شد ؛ درگاه ورودی گنبد سفید در مجاورت گنبدخانه قرار دارد. زیر بنای داخلی بنا به طور تقریبی، ۶۴ متر را دربر گرفته و شامل دو شاه‌نشین است که هر دو با مقرنس‌کاری منحصر به فرد، خودنمایی می‌کنند. مصالح مورد استفاده برای ساخت گنبد سفید، خشت و آجر و برای ایجاد مقرنس‌ها نیز از گچ سفید به نحو مطلوبی استفاده شده است. در نمای مسجد از کاشی با تلفیق آجر که نمایی هندسی دارد، استفاده شده است.

وی تصریح کرد: در نمای گنبد سفید، آجر‌های لعاب‌دار کار شده که در میان نمای آجری خودنمایی می‌کند. کف مسجد با آجر‌های ۲۵×۲۵ سانتی‌متر پوشانده شده است.

در مسجد گنبد سفید، قبر ملک غیاث‌الدین محمد کرت و نیز آرامگاه شیخ شهاب‌الدین اسماعیل واقع شده است.در ضلع جنوب گنبدخانه، فضایی وجود دارد که به نام «مسجد عتیق» خوانده می‌شود و احتمال داده می‌شود که در گذشت مسجد جامع بوده باشد. فضای معماری مسجد ۴۸۴ مترمربع بوده و شامل شبستان با جرز‌های آجری است که مشتمل بر ۵ رواق است.

این پژوهشگر تاریخ گفت: از باشکوه‌ترین فضا‌ها در مجموعه شیخ احمد جامی، «مسجد کرمانی» بوده که نام خود را از سازنده بنا گرفته است. این مسجد که در ضلع جنوب شرقی مجموعه (سمت چپ ایوان) واقع شده، شاهکاری به یاد ماندنی در هنر معماری دوره اسلامی به شمار می‌رود. این بنا به طور کلی شامل شاه‌نشین‌هایی در میان هر ضلع بنا، چهار فضای کوچک به عنوان چله‌خانه در جرز قطور آن و محل‌هایی برای عبادت انفرادی و اعتکاف در اضلاع شرقی و غربی است.

عرب تیموری افزود: در ورودی مسجد کرمانی، ایوانچه‌ای دیده می‌شود که پوشش آن با مقرنس آراسته و سطح مقرنس‌ها با نقاشی‌هایی به اشکال گل و بوته بسیار ظریف و هنرمندانه پوشیده شده است. در ورودی مسجد، درِ چوبی با قدمت معاصر قرار داده شده است.

وی تصریح کرد: در قسمت فوقانی سطوح دیواره‌های این مسجد، کتیبه‌ای به قلم ثلث مزین به سوره یس دیده می‌شود. سقف مسجد را گنبدی بزرگ به صورت روزنه‌دار پوشانده تا سقف نمای زیبایی به خود بگیرد ؛ وجود عناصر تزئینی در مسجد، حکایت از این دارد که مسجد مربوط به نیمه دوم سده هشتم می‌باشد ؛ همچنین گلبک که در خصوص قیام مردم هرات علیه فخرالدین بررسی‌های انجام داده، به ساخت مسجد در این دوره اشاره نموده است. آثار شیخ جام در ادامه حسن جامی الاحمدی تولیت مزار شیخ الاسلام احمد جامی در گفتگو با خبرنگار  گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از مشهد  گفت: بیشتر آثار شیخ به نثر است و از شعر وی ظاهراً به جز قطعات و رباعیات چیزی باقی نمانده است و از آثار شیخ بر روی هم ۱۳ کتاب، یک رساله و یک دفتر شعر شناخته شده است که از این تعداد ۵ کتاب آن مفقود شده و فقط نام و یا آدرسی از آن باقی مانده است

وی تصریح کرد: از میان آثار باقی شیخ جام کتاب‌های انس التائبین، مفاتیح النجات، منتخب سراج السائرین و روضه المذنبین توسط مرحوم   علی فاضل تصحیح و به چاپ رسیده همچنین کنوز الحکمه که کار پژوهش آن توسط مرحوم  فاضل انجام شده بود، ولی اجل مهلت چاپ آن را به وی نداده بود توسط  حسن نصیری با تحشیه و تعلیقات چاپ شده است.

نیابت تولیت مزار شیخ الاسلام احمد جامی گفت: مشهور است در جوانی تحولی روحی به او دست داد و به عرفان روی آورد. از مردم کناره گرفت و ۱۸ سال در ارتفاعات نامق و کوهستان بزد گوشه گرفت و به مطالعه در قرآن و تفاسیر و تحقیق در حال عرفاً پرداخت.

جامی الاحمدی افزود: این دوران خلوت و انزوا در زندگی شیخ جام دورانی پربار و مؤثر بوده و بسیاری از معلومات و اندوخته‌ها و تجربه‌های معنوی در آن دوران رقم خورده است.

وی تصریح کرد: وی در چهل سالگی به تعلیم و ارشاد و گفتار و نگارش رساله و کتاب پرداخت و ناحیهٔ جام (زام) پایگاه حضور معنوی وی گردید و وی نیز به سبب همین حضور دیرپا به شیخ جام ملقب گردید..

نیابت تولیت مزار شیخ الاسلام احمد جامی گفت: دوره‌ی غفلت و دو سوم دوره‌ی ریاضت وی در نامق و کوه سرخ گذشته و یک سوم دوره‌ی ریاضت و دوران ارشاد او در تربت جام سپری شده است.

دوران توبه و ریاضت حسن جامی الاحمدی افزود: در جریان یکی از مجالس لهو و لعب که میزبانی آن به شیخ رسیده بود، لطف حق شامل شیخ شده و توفیق توبه می‌یابد. داستان توبه‌ شیخ بنا به تقریر در مقامات ژنده پیل آمده است

وی تصریح کرد: شیخ از آن پس به مدت ۱۸ سال به انزوای از خلق و توجه به حق مشغول بود، ۱۲ سال از این هجده سال را در کوه‌ها «درب صومعه» و کوه‌های اطراف نامق و همچنین غار نمک معدن نمک چلپو گذراند. مدتی نیز به دیدار از چند شهر خراسان پرداخت و سپس ندای درونی او را به اقامت در کوه‌های بِزد جام کشانید وی در آن جا مسجدی به نام مسجد نور ساخت و به مدت شش سال در آن جا مقیم و معتکف بود.

نمونه‌هایی از آثار شیخ احمد جامی:

تا یک سر موی تو ز هستی باقیست
آئین دکان خود پرستی باقیست
گفتی بت پندار شکستم، رُستم
آن بت که ز پندار رستی باقیست

غره مشو که مرکب مردان مرد را
در سنگلاخ بادیه پی‌ها بریده اند
نومید هم مباش که مردان جرعه نوش
ناگه به یک ترانه به منزل رسیده اند
پوشید تنم جامه‌ی بدنامی را
نوشید لبم جرعه‌ی ناکامی را‌

ای یاد تو بر دل و زبان‌ها
افتاده چو روح بر روان‌ها
بی یاد تو نیست هیچ مرغی
در سبزه و باغ و بوستان‌ها
سیمرغ و عقاب و باز و شاهین
ذکر تو کند در آشیان‌ها
هرگز نرسد به منزل عشق
بی بدرقه‌ی تو کاروان‌ها
هر کس که به کوی تو خروشد
کس می‌ندهد ز. وی نشان‌ها
جبریل و ملائک مقرب
ذکر تو کند در آسمان‌ها
از عشق سخن مگوی احمد
کان جا همه لال شد زبان ها

انتهای پیام //ز.ج

گزارشگر: سیده زهرا جعفریان