بحران آب در کشور ما، جدی است. خشک شدن دریاچه ها، رودخانه ها، کاهش سطح آب‌های زیرزمینی و پدیده‌های مثل گرد و غبار از نشانه‌های بحران آب و خشکسالی در کشور است.
بی آبی و سکونتگاه های خالیعیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط زیست کشور در گفتگویی اعلام کرد: کمبود آب در صورتی که مدیریت نشود و وضع فعلی مصرف آب در بخش کشاورزی ادامه داشته باشد در کمتر از ۲۵ سال دیگر شرق و جنوب کشور کاملا خالی از سکنه خواهد شد.
اظهارات این مقام مسئول باعث شده بود عده‌ای بحث تعطیلی کشاورزی و واردات مواد غذایی مورد نیاز کشور را مطرح کنند در حالیکه به لحاظ استراتژیک این امر قابل توجیه نیست در حالیکه می‌توان با کاهش مصرف آب در بخش کشاورزی، به مقابله با بحران کم آبی پرداخت.
کشاورزی در ایران بیشتر به شکل کشاورزی سنتی است و در این نوع کشاورزی بیشتر زمین‌ها با روش غرقابی آبیاری می شوند که بیشترین مصرف آب را به دنبال دارد. استفاده از روش‌های جدید در آبیاری باعث خواهد شد، میزان مصرف آبی کاهش یابد.
۳۰۰ هزار هکتار از مزارع استان مستعد اجرای طرح نوین آبیاریآبیاری نوین به معنای آبرسانی به کشتزار و باغ با تجهیزات تحت فشار به دو شکل قطره‌ای و بارانی است. بازده آبیاری بارانی تا ۷۰ درصد و آبیاری قطره‌ای تا ۹۵ درصد است. بدین معنا که با اجرای آبیاری بارانی تا ۲۰ درصد و آبیاری قطره‌ای فقط تا پنج درصد آب هدایت شده به زمین کشاورزی تلف می‌شود و این در حالی است که در آبیاری به روش سنتی حتی با لحاظ همه روش‌های صرفه جویی بازده آبیاری حداکثر ۵۰ درصد خواهد بود.
فاطمی مدیر آب و خاک جهاد کشاورزی خراسان رضوی می‌گوید: به طور کل ۳۰۰ هزار هکتار در سطح این استان مستعد اجرای طرح‌های جدید آبیاری هستند و تاکنون، ۱۳۰ هزار هکتار از زمین‌های کشاورزی استان به سامانه آبیاری کم فشار و تحت فشار مجهز شده اند.اجرای این سیستم‌ها باعث می‌شود، تا ۴۰ درصد در مصرف آب، صرفه جویی شود.
وی ادامه می دهد:جهاد کشاورزی خراسان رضوی موظف است سالانه ۲۰ تا ۳۰ هزار هکتار از مزارع را به سیستم‌های آبیاری جدید مجهز کند و این نهاد، زمانی می‌تواند این تعهد را به طور کامل اجرایی کند که منابع مالی و اعتبارات به طور کامل اختصاص یابد.
نظام خرده مالکی سد راه آبیاری نوین
اجرای سیستم‌های جدید آبیاری با توجه به هزینه دار بودن، در زمین‌هایی با وسعت زیاد صرفه اقتصادی دارد. از سوی دیگر ۹۰ درصد اراضی کشاورزی، خرده مالکی است.
فرشاد بابایی کارشناسی ارشد مهندسی کشاوزی و مسئول یکی از تعاونی‌های کشاورزی در این زمینه می‌گوید: یکپارچه سازی زمین برای اجرای سیستم‌های جدید آبیاری ضروری است یکی از طرح‌هایی که برای گسترش شیوه‌های جدید آبیاری پیشنهاد شده است تشکیل تعاونی‌های کشاورزی و آب بران است که این تعاونی ها، زمین‌های خرد روستایی را تجمیع می‌کنند و سپس، شیوه‌های جدید آبیاری را اجرا می‌کنند، در این حالت کشاورز به صورت عضوی از تعاونی درمی آید و زمین خود را برای کشت و اجرای طرح جدید آبیاری به پیمانکار و تعاونی می‌سپارد.
بابایی می‌گوید: کشاورزانی که تمایلی ندارند با تعاونی‌های کشاورزی همکاری کنند می‌توانند از تسهیلات جهاد کشاورزی برای اجرای طرح‌های جدید آبیاری در زمین‌های خود استفاده کنند. به طوریکه دولت ۷۰ درصد هزینه اجرای طرح آبیاری را در قالب تسهیلات بلاعوض به کشاورز پرداخت می‌کند.
مجلس شورای اسلامی در مصوبه‌ای در تاریخ ۱۴ بهمن ۱۳۹۳ (بند الف. تبصره ۱۱) پرداخت ۸۵ درصد از هزینه طرح‌های آبیاری قطره‌ای به کشاورزان را به صورت وام‌های بلاعوض تصویب کرد.
طبق این مصوبه، وزارت جهاد کشاورزی و سازمان جهاد کشاورزی موظف به پرداخت ۸۵ درصد از هزینه‌های اجرایی طرح به صورت وام‌های بلاعوض و ۱۵ درصد باقی مانده به صورت وام‌های با بهره کم شدند.
این مصوبه مجلس، پایه‌های اجرای طرح مبارزه با کم آبی را پی ریزی می‌کرد، اما این مصوبه با گذشت ۴ سال از تاریخ تصویب، چگونه اجرا شده است؟ برای پاسخ به این سوال به سراغ ایرج اسداللهی مجری طرح‌های آبیاری نوین رفته ایم.
وی می‌گوید: از سال ۹۴ به دلیل کاهش اعتبارات جهاد کشاورزی، این نهاد به ازای هر هکتار به کشاورزان، ۸ میلیون و ۴۰۰ هزار تومان تسهیلات بلاعوض برای اجرای آبیاری‌های جدید پرداخت می‌کند که این مبلغ در مقایسه با کل هزینه اجرای طرح‌های آبیاری، هزینه پایینی است و کشاورز باید بیشتر هزینه‌ها را پرداخت کند که به دلیل توان پایین مالی کشاورز نیز قادر به پرداخت هزینه‌ها نیستند.
اسداللهی می‌گوید: هم اکنون، به دلیل مشکلات مالی کشاورزان، مجریان طرح‌های آبیاری با کشاورزان قراردادی می‌بندند و بر اساس این قرارداد، پیمانکاران، تسهیلات کشاورز را در اختیار می‌گیرند و سایر هزینه‌های اجرای سیستم آبیاری را پرداخت می‌کنند،در مقابل به مدت یک سال زمین را در اختیار می‌گیرند و از عواید محصول استفاده می‌کنند، اما هم اکنون به دنبال گرانی‌های اخیر، قیمت‌ها مثل قیمت لوله پلی اتلین، سه برابر شده است و هزینه‌های اجرای طرح بسیار بالا رفته است و دیگر برای شرکت‌های مجری آبیاری اجرای این روش‌ها سودی ندارد و کشاورز نیز به دلیل هزینه بالا تمایلی به این کار ندارد.
پیش به سوی توسعه پایدار
معمولا در مواجهه با تکنولوژی و شیوه‌های نوین، نسل جوان تمایل بیشتری به پذیرش نوآوری دارند. یکی از عللی که کشاورزی در کشور ما، هنوز به شیوه سنتی ادامه دارد، تمایل نداشتن جوانان به کشاورزی و مهاجرت آنها به روستا‌ها است.
محبوبه محمدی پژوهشگر و دانشجوی دکترای توسعه روستایی می‌گوید: بیشتر کشاورزان ما بالای ۴۰ سال سن دارند و بیشتر آنها، کم سواد یا بیسوادند و این دو عامل باعث شده است، کشاورزی بیشتر به شکل سنتی و معیشتی باشند و هنوز شاهد این باشیم که زمین‌ها به شیوه غرقابی آبیاری شود.
وی ادامه می دهد: با جلوگیری از مهاجرت جمعیت جوان به شهر‌ها می‌توان گام اساسی برای حل مشکل کم آبی برداشت، زیرا نسل جدید و جوان در کشاورزی تمایل بیشتری به استفاده از روش‌های نوین آبیاری و کشاورزی دارند از سوی دیگر نیز، سازمان ملل نیز در طرح‌های جدید توسعه کشاورزی با مکانیزه و یکپارچه کردن کشاورزی مخالف است، زیرا استناد می‌شود که با نظام خرده مالکی می‌توان از مهاجرت روستاییان جلوگیری کرد.
داده‌های هواشناسی نشان می‌دهد در دو دهه اخیر تداوم خشکسالی در خراسان رضوی بیشتر شده است به طوریکه در ۲۰ سال اخیر، فقط ۳ سال ترسالی داشته ایم و در دهه ۹۰ نیز خشکسالی شدت بیشتری گرفته است.
از دهه ۹۰ به بعد هر سال میانگین بارندگی ۳ میلی متر کاهش یافته است بنابراین می‌توان گفت که زنگ خطر خشکسالی در خراسان رضوی نواخته شده است از سویی دیگر نیز پیش بینی می‌شود این خشکسالی تداوم داشته باشد و نباید امید بیهوده داشت و باید مبارزه با کم آبی را بسیار جدی گرفت. کشاورزی سنتی ما، ۹۰ درصد منابع آب کشور را مصرف می‌کند.
در این شرایط روش‌های نوین آبیاری کلیدی برای حل این مشکل است و باید برای اجرا و ترویج آن برنامه جامعی تنظیم شود و حمایت‌های مالی و مدیریت اجرایی منسجم برای اجرای این طرح در نظر گرفت. بهینه سازی مصرف آب در بخش کشاورزی می‌تواند کشور را از بحران کم آبی نجات دهد.
انتهای پیام//م.م
گزارشگر: مریم مزروعی
