روزنامه اعتماد - رسول آبادیان: ادبیات دفاع مقدس، كه جرقه‌هایش از همان ابتدای جنگ توسط گروهی از نویسندگان زده شد، حالا دارای جایگاهی مشخص و قابل قبول است و چهره‌هایی موثر كه در این زمینه قلم زده‌اند، به خوبی برای علاقه‌مندان این گونه آثار شناخته‌شده هستند.
نكته جالب توجه درباره ادبیات دفاع مقدس این است كه نویسندگانی مختلف با گرایش‌های گوناگون، در این رابطه به خلق اثر پرداخته‌اند. مساله‌ای كه نشان‌دهنده عمق اهمیت این رویداد تاریخی برای هر ایرانی با هر طرز تفكر است. گرچه آثاری كه در بدو امر تولید می‌شدند، ریشه در نوعی احساساتی‌گری داشتند اما نوشتن از جنگ، آن هم جنگی كه بر یك كشور تحمیل شده‌بود، آرام‌آرام به چنان رشدی رسید كه هم‌اكنون به عنوان یك ژانر بی‌چون و چرا به رسمیت شناخته می‌شود.
نوشتن نظام‌مند درباره جنگ تاكنون از سوی بسیاری از پژوهشگران ادبی ارزیابی شده و ضعف و قوت‌هایش از منظرهای گوناگون مورد كنكاش قرار گرفته است. از نگاه این دسته از پژوهشگران ادبی، آثاری كه به شكل خودجوش در این زمینه تولید شده‌اند، به لحاظ رعایت اصول فنی در داستان‌نویسی، چندین گام از آثار سفارشی جلوترند و در اینجا با تكیه بر همین نظریه تلاش شده است كه از دل آثار خودجوش، نمونه‌هایی برای خواندن مجدد معرفی شوند.
زمین سوخته- احمد محمود
هرگاه كه حرف از ادبیات جنگ پیش می‌آید، خودبه‌خود نام‌هایی چون احمدمحمود با رمان «زمین‌سوخته» و قاسمعلی‌فراست با رمان«نخل‌های بی‌سر» به یادمان می‌آید. دلیل این یادآوری ذهنی هم به آن خاطر است كه نویسندگان مزبور از نگاه منتقدان و پژوهشگران ادبیات دفاع مقدس، به عنوان نویسندگان نسل‌اول شناخته شده‌اند.
احمد محمود در زمین سوخته، نوعی مستند‌نگاری جنگی را امتحان كرده كه البته به‌خوبی توانسته از عهده به سرانجام‌رساندنش بربیاید. فضای قابل باور این رمان به همراه شناخت عمقی نویسنده از منطقه‌ای آرام كه حالا دچار جنگ شده، خواننده را به نوعی از حس‌باور دعوت می‌كند؛ حسی كه نویسنده‌ای چون احمد محمود با آن پشتوانه بزرگ ادبی از قبل مهیا كرده است.
احمد محمود در این رمان علاوه بر نوشتن مستندگونه از جنگ، به نوعی تاریخ‌نویسی از جنس ادبیات هم نزدیك شده كه به‌شدت تكان‌دهنده است. شیوه‌ای از نوشتن كه بعدها از سوی بخش دیگری از نویسندگان نیز دنبال شد.
نخل‌های بی‌سر- قاسمعلی فراست
اثر دیگری كه در دوران دور بودن جنگ از ادبیات تولید شد و خیلی زود از سوی خوانندگان موردتوجه قرار گرفت، رمان« نخل‌های بی‌سر» اثر قاسمعلی فراست است. نخل‌های بی‌سر، روایتی از نخستین روزهای جنگ است؛ روزهایی كه كمتر كسی سعی داشته درباره‌اش اثری ادبی تولید كند. این اثر كه پیش از هر مورد دیگر به دلیل استفاده از دیالوگ‌های قدرتمند و تصویرسازی‌های منحصربه‌فرد معروف است، روایت مهاجرت پس از جنگ و شوق حضور در صحنه‌های نبرد را دنبال می‌كند.
ماجرای كلی داستان، حول و حوش اشغال خرمشهر تا لحظه آزادسازی این شهر دور می‌زند. فراست در این رمان علاوه بر به تصویر كشیدن لحظه‌هایی ناب از جنگ، به وجه روانی این اتفاق هم توجه نشان داده است، به این معنا كه تلاش كرده است فقط و فقط از منظر نوعی نگاه یكطرفه با جنگ مواجه نشود و ویرانی‌های درونی شخصیت‌ها را همراه با ویرانی خانه هركدام به تصویر بكشد.
سفر به گرای 270درجه- احمد دهقان
همان‌گونه كه گفته شد، ادبیات دفاع مقدس، در روند رشد قابل چشمگیرش، خیلی زود به وجه تكنیكی در داستان مجهز شد و بر همین اساس در نسل دوم از نویسندگی در این رابطه، چهره‌هایی ظهور كردند كه نگاه‌شان به ادبیات جنگ، نگاهی كاملا فنی و همراه با سلیقه روز ادبی جامعه بود. نویسنده‌ای كه بر اساس جدول‌بندی‌های ادبی در جنگ، امتیاز بالایی دارد، احمد دهقان است. نویسنده‌ای كه با نوشتن رمان «سفر به گرای 270درجه» توانست نام خود را در این گونه نوشتن سر زبان‌ها بیندازد.
این رمان كه دارای تكنیكی عالی در نوع روایت و شخصیت‌پردازی است، به خوبی توانسته لحظه‌های حضور در گیرودار جنگ را تصویر كند. سفر به.... یك رمان كاملا تكنیكال است كه هرگونه برخورد احساسی با موضوع جنگ را كنار زده و برای نخستین‌بار خواننده را به دل معركه می‌كشاند. این اثر احمد دهقان كه تاكنون به چند زبان زنده دنیا ترجمه شده و مورد استقبال قرار گرفته، هنوز هم در زمره بهترین‌های ادبیات جنگ است.
هلال پنهان- علی اصغر شیرزادی
نویسنده دیگری كه اثری متفاوت در زمینه جنگ نوشته، علی‌اصغر شیرزادی با رمانی به نام «هلال پنهان» است. شیرزادی نیز در رمان خود، به نوعی وقایع‌نگاری جنگ می‌پردازد كه هم صحنه‌های نبرد و هم تاثیرات آن در شهرها را روایت می‌كند. شیرزادی رمانش را از صحنه بمباران یك مكان در شهری دور از جنگ آغاز می‌كند و از دل همین تصویر، نقبی به اعماق جنگ می‌زند. شیوه نوشتن این اثر، كاملا ریشه در تكنیك‌های متداول در داستان‌نویسی روز دارد.
به‌گونه‌ای كه بسیاری از منتقدان این اثر را در زمان انتشار، در زمره آثار سخت‌خوان قرار داده بودند اما با این حال توانست جایگاهش را به عنوان یكی از آثار مربوط به ادبیات دفاع مقدس حفظ كند و به چاپ‌های بالا برسد.نكته دیگر كه هلال پنهان را به یكی از كارهای مهم در این حوزه تبدیل كرده، پرداختن به شخصیت یك رزمنده ارتشی با درجه سرهنگی است؛ شخصیتی كه با از‌خود‌گذشتگی، زندگی تعداد زیادی از همسنگرانش را نجات می‌دهد.
درشعله‌های آب- مرتضی مردیها
یكی از آثاری كه پیرامون دفاع مقدس نوشته شده و در زمان انتشار آن‌گونه كه باید و شاید موردتوجه قرار نگرفت، رمان«در شعله‌های آب» نوشته مرتضی مردیها بود. گرچه نگاه نویسنده در این اثر، نگاهی منحصر به فرد نیست و بخش‌هایی از این كار خواننده را به یاد رمان زمین سوخته احمدمحمود می‌اندازد اما حساسیت مردیها در نوشتن پیرامون یك اتفاق بزرگ در تاریخ معاصر كشور را نمی‌توان نادیده گرفت.
مردیها ادعای رمان‌نویسی نداشت اما به باور بسیاری از منتقدین توانسته بود اثری در این حوزه خلق كند كه نیاز روز جامعه در نگاه به جنگ بود. روایت نویسنده در این رمان توامان به جنگ و وجه روانشناختی آن معطوف است. نگاهی كه آغشته به نوعی نگاه از جنس فلسفه است.
آنچه رمان در شعله‌های آب را به رمانی خواندنی بدل می‌كند، روایت بی‌طرفانه راوی از موقعیت‌های جنگ است. این راوی كه در مرزی از مرگ و زندگی دست و پا می‌زند، چنان تصویری بدیع از خشونت‌های جنگی ارایه می‌دهد كه گویی خواننده را به سفری در اعماق وجود خود دعوت كرده است.
عقاب‌های تپه شصت- محمدرضا بایرامی
نویسنده دیگری كه در زمینه ادبیات دفاع مقدس، چندین اثر ارزنده تولید كرده، محمدرضا بایرامی‌است. بایرامی عمده توان نویسندگی خود را صرف نوشتن از جنگ كرده است اما در میان آثار متعدد او، رمان«عقاب‌های تپه شصت» حال وهوای دیگری دارد.
این رمان كه بر اساس حال و هوای امروزی ادبیات داستانی نوشته شده، روایت شخصیت‌هایی است كه كیلومترها جلوتر از خط مقدم حضور دارند و با شجاعت هرچه تمام‌تر به حراست از مرزها مشغول هستند.
این رمان با محوریت شخصیتی به نام احمد، ذهنیت خواننده را به اعماق جنگ می‌كشاند به گونه‌ای كه مخاطب در خلال خواندن این اثر بارها خود را همسنگر احمد فرض می‌كند. رمان عقاب‌های تپه‌شصت از آن جهت اثری قابل توجه است كه نویسنده سعی كرده وجوه روانی یك رزمنده در جنگ را با وجوه روانی شخصیت‌هایی كه دور از این ماجرا هستند در هم تلاقی كند و از این رهگذر به روایتی مخصوص به ذهنیت خود برسد كه البته رسیده است.
شطرنج با ماشین قیامت- حبیب احمدزاده
نویسنده دیگری كه توانسته نام خود را به عنوان یكی از نویسندگان دفاع مقدس تثبیت كند، حبیب احمدزاده است. نگاه احمدزاده به جنگ، نگاهی از نزدیك است چون خود او ضربه‌های ناشی از این ماجرا را به عنوان یك مهاجر اجباری درك و دریافت كرده است.
درمیان آثار متعدد این نویسنده درباره جنگ، رمان «شطرنج با ماشین قیامت» جایگاه ویژه‌ای دارد. اثری شسته‌رفته و برخوردار از تكنیك‌های ناب در عالم نویسندگی جنگ. شطرنج با ماشین قیامت، كنكاشی فلسفی در اعماق وجودی یك نوجوان رزمنده در محاصره نیروهای دشمن است؛ شخصیتی كه با پرداختی دقیق ساخته شده و همذات‌پنداری عمیقی در مخاطب ایجاد می‌كند.
این رمان ازآن جهت حائزاهمیت است كه سمت و سوی نوشتن درباره جنگ را تغییر داده و مبانی فلسفی نزدیك كرده است. نگاه نویسنده در این اثر، پیش از نگاه صرف به جنگ، نگاهی از سر مسوولیت‌های ادبی است. نگاهی كه قرار است به شعور مخاطب خود احترام بگذارد و محصولی ارائه دهد كه ریشه در دوباره‌گویی و تكرار نداشته باشد. گفتنی است كه این اثر تاكنون به چندین زبان زنده دنیا ترجمه شده و به‌شدت مورد استقبال قرار گرفته است.
عقرب روی پله‌های قطار اندیمشك- حسین مرتضاییان آبكنار
رمان «عقرب روی پله‌های قطار اندیمشك» نوشته حسین مرتضاییان آبكنار هم یكی از آثاری است كه نگاهی غیرمستقیم به جنگ دارد. آبكنار در این رمان تلاش كرده است كه وجوه مختلف حضور یك شخصیت درجنگ را، از خلال رفتار و كردار او در خارج از محیط‌های جنگی مورد ارزیابی قرار دهد.
این رمان كه می‌توان ازآن به‌عنوان اثری جنگی- روانشناسی نام برد، از آن جهت از سوی خوانندگان مورد استقبال قرار گرفته كه گونه‌ای دیگر از نوشتن پیرامون جنگ را پیشنهاد می‌كند. آبكنار در اثر تكنیكی خود، عمده تلاشش را معطوف بر حضور افراد موثر در جنگ كرده، افرادی كه كمتر نامی از آنها برده شده است. بسیاری از منتقدان ادبیات داستانی این اثر را فنی‌ترین كار نوشته شده پیرامون جنگ معرفی كرده‌اند.
فال خون- داوود غفارزادگان
داوود غفارزادگان به عنوان یكی دیگر از نویسندگانی كه از دفاع مقدس نوشته است، در رمان «فال‌خون» یك‌بار دیگر قدرت نویسندگی خود را به رخ كشیده. فال خون روایتی دیگرگونه از حضور یك شخصیت در جنگ است. غفارزادگان در این كار، علاوه بر ایجاد حس و حالی متفاوت در زمینه جنگ، به نوعی نگاه خاص در داستان هم توجه نشان داده است.
غفارزادگان نیز مانند بسیاری دیگر از نویسندگان هم‌عصر خود، عمده نگاهش را معطوف به وقایع پس از جنگ یعنی یافتن اجساد شهدای گمنام كرده و با استفاده از این نگاه، ذهنیت خواننده را به سوی جنگ واقعی معطوف كرده است.
شخصیت سربازی كه در این رمان ساخته و پرداخته شده گرچه در ابتدا با هراسی شبانه‌روزی درگیر است اما به مرور زمان خود را با موقعیت‌های واقعی جنگ تطبیق می‌دهد و تلاش می‌كند لحظه‌های جنگ را در ذهن خود مرور كند. نویسنده برخلاف دیگر نویسندگان كه عمدتا فضاهای جبهه‌های جنوب را به عنوان مكان اصلی حوادث جنگ برگزیده‌اند، خواننده‌اش را به فضای جبهه‌های غرب دعوت كرده است. فال خون اثری حساب‌شده در گونه ادبیات جنگ است كه بیش از نگاه جنگی، نگاهی همسو با رشد ادبیات داستانی دارد. فال خون نیز تاكنون به چندین زبان زنده دنیا ترجمه و عرضه شده است.
هرگاه كه حرف از ادبیات جنگ پیش می‌آید، خودبه‌خود نام‌هایی چون احمدمحمود با رمان «زمین‌سوخته» و قاسمعلی‌فراست با رمان«نخل‌های بی‌سر» به یادمان می‌آید. دلیل این یادآوری ذهنی هم به آن خاطر است كه نویسندگان مزبور از نگاه منتقدان و پژوهشگران ادبیات دفاع مقدس، به عنوان نویسندگان نسل‌اول شناخته شده‌اند.
یكی از آثاری كه پیرامون دفاع مقدس نوشته شده و در زمان انتشار آن‌گونه كه باید و شاید موردتوجه قرار نگرفت، رمان«در شعله‌های آب» نوشته مرتضی مردیها بود. گرچه نگاه نویسنده در این اثر، نگاهی منحصر به فرد نیست و بخش‌هایی از این كار خواننده را به یاد رمان زمین سوخته احمدمحمود می‌اندازد اما حساسیت مردیها در نوشتن پیرامون یك اتفاق بزرگ در تاریخ معاصر كشور را نمی‌توان نادیده گرفت.
نویسنده دیگری كه توانسته نام خود را به عنوان یكی از نویسندگان دفاع مقدس تثبیت كند، حبیب احمدزاده است. نگاه احمدزاده به جنگ، نگاهی از نزدیك است چون خود او ضربه‌های ناشی از این ماجرا را به عنوان یك مهاجر اجباری درك و دریافت كرده است.
