مرگ تدریجی یک کهن بنای تاریخی

نارین قلعه نایین از بناهای تاریخی در شهر نایین است که بسیار مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار می گیرد ولی متاسفانه تلاش موثری در حفظ این بنای تاریخی تا کنون انجام نگردیده است.

کشور ایران با قدمتی بالغ بر چندین هزار سال، یکی از سرزمین هایی است که می توان از آن به عنوان مهد فرهنگ، تاریخ و تمدن بشری نام برد. بناهای متعدد و باشکوه تاریخی قد کشیده در جای جای این سرزمین کهن، همچون گوهری است تابناک، که موجبات فخر و مباهات نسل های امروز و فردا ست. 
بافت تاریخی نایین با داشتن بناهای متعدد تاریخی یکی از همین شهر هاست، شهری که با ورود به کوچه پس کوچه های تاریخی آن احساس ناب حضور در اعماق تاریخ به آدمی دست می دهد، شهری که مجموعه ای از آثار و بناهای تاریخی و ثبت ملی شده را در درون خود جای داده و سالانه هزاران گردشگر داخلی وخارجی به این شهرستان در حاشیه کویر سفر کرده و با گشت و گذار و بازدید از بناهای زیبا در کنار اماکن تاریخی متعدد دیگر از جمله مسجد جامع، مصلی، بازار، تکایا، کارگاه های عبا بافی و... لحظات زیبایی را در این شهر سپری می کنند.

هسته اولین شهر نایین و تاریخی ترین بنای این شهر، کهن دژی است فراموش شده، زیبایی است خفته که رازهای زیادی در دل خود دارد که به دلیل بی مهری های که به آن می شود، حال و روز خوشی ندارد.

این بنای تاریخی به عنوان قدیمی ترین بنای شناخته شده در مرکز بافت تاریخی شهر نایین متعلق به دوره پارتیان و قبل از اسلام است که به عنوان دژ یا کهندژ در دوره های بعدی، شهر در اطراف آن توسعه و گسترش یافته است.

حمدالله مستوفی مورخ و جغرافی دان قرن هشتم هجری، ازاین بنای تاریخی بازدید و در کتاب خود از آن یاد نموده و اطراف این بنا را سه هزار گام ذکر نموده است.

دور تا دور قلعه را در قدیم خندقی احاطه نموده که از پایین ترین قسمت خندق تا بالاترین قسمت بنا در قدیم 50 متر ارتفاع داشته است.بنای مذکور به صورت چند ضلعی بوده که چندین برج در گوشه اضلاع آن قرار دارد. مصالح اصلی این بنا خشت بوده که از خشتهای خام با ابعاد 43×43 تا ابعاد 22×22 شامل می شود و این دوره های مختلف ساخت و توسعه این بنا را نشان می دهد.

چنانکه معروف است که حتی تادوره قاجار نیز از این بنا استفاده می شده است.

همانطور که عنوان شد از نکات مثبت این بنا قرار داشتن در میان بافت تاریخی شهر نایین است که همچنان زندگی در آن جاری بوده و مردم در کوچه پس کوچه های این بافت زندگی می کنند که اگر نبود این موضوع و پی های محکم این بنا، امروز فقط تل خاکی از آن باقی مانده بود.

قلعه ای که، همنام دیگر آن در شهری نه چندان دور و در شهر میبد سرنوشتی متفاوت از این قلعه یافته است. در برگی از پرونده ثبتی نارین قلعه میبد که در سال 1354 تهیه شده اشاره گشته است که در صورت ثبت در فهرست آثار ملی احتیاج اساسی به تعمیر دارد. از آن زمان 43 سال می گذرد و بر خلاف همنام خود در نایین این بنا در میبد تعمیرات و مرمت های اساسی را پیش سر گذاشته و امروز به بنای زیبا و چشم نواز تبدیل گشته است. بر اساس صدها صفحه گزارش و اسناد مکتوب کاوشهای باستان شناسی انجام شده که در آرشیو پایگاه پژوهشی میبد موجود می¬باشد قدمت نارین قلعه میبد را تا شش هزار سال تخمین زده اند.

 اما نارین قلعه نایین که در سال 81 در فهرست آثار ملی ایران به ثبت رسیده است نه تنها از آن تاریخ تاکنون خشتی در آن به هر عنوانی جابجا نشده است بلکه از دارابودن حتی یک صفحه کار مدون علمی باستان شناسی و حتی کاوشهایی برای آشکار شدن طبقات زیرین آن محروم مانده است.

علیرضا بهرامی خبرنگار ایسنا در اسفند 95 در گزارشی با عنوان "نارین قلعه نائین؛ آبستن فاجعه!" به بررسی ضرورت اقدام فوری در مورد این قلعه پرداخته است، نویسنده این مطلب اینچنین می نویسید: 
تشابه اسمی نارین قلعه نایین با با نارین قلعه میبد موجب شده که کمتر به این بنای تاریخی توجه شود اما به هر دلیل، بی شک یکی از بناهای باستانی کشور است که هر آن ممکن است به یک خاطره تبدیل شود. ازسوی دیگر این بنا که در فاصله ی نزدیکی به مسجد جامع نائین قرار دارد که پس از این قلعه، دومین بنای بلند شهر است، به شکل مشهود و عجیبی انگار رها شده است تا ویران شود.

بنای تاریخی نارین قلعه نائین هرچند در آبان 81 در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده است اما به جرات می توان گفت که برای حفظ و احیای آن هیچ افدامی انجام نشده است. باقیمانده های کهن دژ که در مرکز بافت قدیمی شهر، بدون حفاظ و محافظ قرار دارد، هر آن ممکن است فرو بریزد؛ تا جایی که حتی بازدید از آن کاری خطرناک است؛ بویژه که بنا با خشت خام هم احداث شده و شواهدی گویای آن است که در دوره های مختلف تاریخی گسترش یافته است.

نارین قلعه مهمترین بنا و اثر موجود در نائین شناخته می شود اما با این وجود، تنها هر چند سال، خبری درباره ی دستگیری افرادی منتشر می شود که در قلعه حفاری غیرمجاز انجام داده اند؛ قلعه ای که بخش هایی از آن محل دپوی زباله شده و البته که بازار نائین هم که در نزدیکی آن با قدمتی خیلی کمتر (از نظر ساختمان) قرار دارد، از وضعیت بهتری برخوردار نیست.

چند سال پیش یک ماهنامه جهانگردی نارین قلعه نایین را در زمره ی صد مقصد گردشگری که حتما باید دید، در رتبه ی بیست و یکم قرار دارد؛ با این حال به نظر می رسد این بنای ارزشمند، آبستن حادثه ای است که با این توصیف ها و ارزش گذاری ها هیچ نسبتی ندارد.

مدنیان رییس میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان نایین، با عنوان این مطلب "نارین قلعه نایین مرمت و به سایت موزه تبدیل می شود" در مصاحبه با خبرگزاری صدا و سیما در اردیبهشت 96 خبر از تصویب مبلغ 2 میلیارد ریال جهت مرمت های اضطرای این بنا، چنین عنوان می کند: 
مالکیت بنای مذکور تا چندماه قبل متعلق به اداره دارایی و امور اقتصادی بوده که پس از پیگیری های اداره میراث فرهنگی شهرستان نایین و اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان اسناد مالکیت به سازمان متبوع انتقال داده شده است، که با توجه به قدمت دو هزارساله بنای مذکور و بلااستفاده بودن آن در قرون اخیر و فرسایش شدید در طول زمان بخشهایی از آن تخریب گردیده، که با پیگیری های متعدد این اداره و اداره کل میراث فرهنگی استان اصفهان مبلغ 2 میلیارد ریال جهت مرمت های اضطراری در دستور کار قرار گرفته و در سال جاری مرمت آن آغاز خواهد شد، که در این پروژه استحکام بخشی دیوارها و پی ها، شیب بندی فضاها، ترمیم بخشهای فروریخته، نما سازیها و حفاظت بخش های مختلف پیش بینی شده است.

ثبت ملی یک اثر بیشتر از اینکه به نتیجه رسیدن یک تلاش باشد، آغازی برای توجه و نظارت ملی نسبت به آن است.

همانطور که اشاره شد، با توجه به اینکه تا چندی پیش مالیکت این بنا متعلق به اداره دارایی و امور اقتصادی بوده است، ثبت یک اثر در فهرست آثار ملی خدشه ای به مالکیت مالک وارد نخواهد کرد و نتایج آن در تغییر ایادی نسبت به آن اثر ثابت و برقرار خواهد بود، مطابق ماده ۱۴ آیین نامه مدیریت، ساماندهی، نظارت و حمایت از مالکان و دارندگان اموال فرهنگی - تاریخی منقول مجاز» مصوب ۱۳۸۴، سازمان میراث فرهنگی و گردشگری موظف به انجام اقدامات مرمتی و حفاظتی که با کارشناسی سازمان ضروری تشخیص داده شود، به هزینه دولت انجام خواهد شد و از مالک مطالبه عوض نمی شود و این موضوع رافع مسئولیت این سازمان در مقابل این بنا نخواهد بود. 

این در حالی است که بعد از گذشت دو ماه از عملیات داربست بندی پیمانکار این پروژه با انتشار خبر مبنی بر با مشکل تامین اعتبار این پروژه، با جمع آوری داربست ها روزنه های امید در خصوص مرمت این بنا را مجددا به نا امیدی تبدیل کرد. 

در پایان 
نارین قلعه نایین از بناهای تاریخی در شهر نایین است که بسیار مورد توجه گردشگران داخلی و خارجی قرار می گیرد ولی متاسفانه تلاش موثری در حفظ این بنای تاریخی تا کنون انجام نگردیده است. 

گرچه در سالهای اخیر با پیگیری و اقدامات مناسب گام های موثری در راستای احیا، بازسازی و مرمت بخش های از بافت های تاریخی نایین صورت گرفت اما درخصوص احیا و بهره برداری از بناهای تاریخی مانند نارین قلعه اقدام موثری صورت نگرفت. 

مردم و مسئولین باید نسبت به زنگ خطری که از ویرانی و نابودی این بنای تاریخی به صدا در آمده توجه بیشتری داشته باشند و این بنا نیاز به رسیدگی فوری دارد.

نارین قلعه نایین به مرور زمان به علت عدم استفاده و همچنین فرسایش طبیعی درحالی دچار تخریب های عمده شده است که همچنان به وضوح شاهد تخریب دیوارها، برج ها، فرسایش پی ها و ترک های متعدد دیوارهای بیرونی قلعه هستیم.

در همان ابتدای ورود به قلعه و درب ورودی می توان اوضاع وخیم و رو به نابودی این قلعه را مشاهده نمود و به محض داخل شدن به محوطه خرابی دیوارها و ترک های فراوان روی جداره های باقمیانده به شدت خودنمایی می کنند.

لازم است با توجه به اصول علمی و تجربه شده مرمت حفاظتی و استحکامی این بنای تاریخی حفظ گردد و البته از نکات قابل تامل نبود طرح شناسایی، معماری و کاوش باستانی این بنا است که شاید کهنسالان و افراد مطلع این دیار، آخرین نسلی باشند که بتوانند اطلاعات قابل اتکا در طرح شناسایی این بنا ارائه دهند. 

نارین قلعه تاریخی نایین، قلعه تاریخی آشورگاه محمدیه، قلعه رستم بافران و قلاع دیگری که در این منطقه وجود دارند از جمله بناهای با ارزشی هستند که به شدت نیازمند توجه اهالی و احیا با همت مسئولان متولی است تا با مرمت و بازسازی آن نسل های آینده بتوانند به هویت و تاریخ خود به مانند همیشه افتخار کنند.