مسئول بودن پیامی است که کودک تک‌فرزند به‌طور تلویحی دریافت می‌کند و آن را مشخصۀ بالغ شدن می‌داند. احساس مسئولیت، به‌طورمعمول در کودکان تک‌فرزند بارزتر است.
کودکان تک‌فرزند با شخص دیگری غیر والدینشان در محیط منزل ارتباط ندارند و به همین دلیل رفتارهای مسئولانۀ بسیاری را از والدین خود می‌آموزند، رفتارهای همچون:
- هوش یار بودن (انجام دادن وظایف بدون نیاز به یادآوری)
- مرتب کردن وسایل (قرار دادن هر وسیله‌ای در مکان مربوط به خود)
- اندیشیدن دربارۀ مشکلات (خودکفایی در حل مشکلات)
- مسئولانه عمل کردن (انجام دادن کارها به‌طور خودجوش و بدون دستور دیگران)
- مسئولیت نتیجۀ اعمال را پذیرفتن (انتقاد از خود به‌جای انتقاد از دیگران درزمینۀ انتخابی که کرده‌اند)
- رعایت مقررات اجتماعی
- عمل کردن به تعهدات
- انجام دادن وظایف محوله به‌طور کامل
- صداقت داشتن (گفتن حقیقت دربارۀ احساسات و رفتاری که دارند)
بسیاری از کودکان تک‌فرزند که مسئولیت‌های متعددی را آموخته‌اند، دوست دارند تا نسبت به سایر کودکان امتیازاتی داشته باشند، والدین می‌توانند دربارۀ پایه‌های نخست مسئولیت در فرزندشان بیندیشند و خود را برای برخورد با آن‌ها آماده کنند، آن‌ها باید به دو پرسش اساسی درباره فرزندشان پاسخ بگویند:
1- آیا کاری انجام می‌دهیم که به استقلال فرزندمان کمک کند؟ اگر پاسخ مثبت باشد آن‌ها می‌توانند بخشی از مسئولیت‌ها را به فرزندشان واگذار کنند. بنابراین، کودک با تمرین مسئولیت‌های مختلف، اساس استقلال خود را پایه‌ریزی خواهد کرد. کودک باید بیاموزد که کارهای مربوط به خود را انجام دهد. مشارکت کودک در پذیرش مسئولیت شخصی، کسب صلاحیت و اعتمادبه‌نفس او را در پی دارد.
2- پیش از آنکه کودکی به سن نوجوانی رسیده و خواهان مستقل شدن از والدینش باشد، چه نوع توانایی‌ها (مثلاً صداقت)، مهارت‌ها (مثلاً توانایی اداره کردن زندگی ازنظر اقتصادی) و تجارب (مثلاً تنهایی سفر کردن) را باید کسب کند تا در سنین جوانی بتواند مسئولیت‌های خود را به‌درستی ایفا کند؟ والدین باید فهرستی از این نوع مسئولیت‌ها تهیه‌کرده و مشخص کنند که هر مسئولیتی باید در چه سنی آغاز شود.
به‌جای آنکه ساده گزینی کرده و یک موتورسیکلت دست‌دوم برای فرزند 16 سالۀ خود بخرید، سعی کنید تا مسئولیت پذیری او را تقویت کنید. توصیه‌ای قدیمی می‌گوید: آموزش نحوۀ ماهیگیری به یک شخص بسیار مفیدتر از آن است که یک ماهی آماده به او بدهید تا صرف کند.
قرار دادن کودک در شرایطی که بتواند تصمیم بگیرد، برای والدین مشکل بوده و به زمان و حوصلۀ بسیاری نیاز دارد، باوجوداین، والدین تک‌فرزند معمولاً آمادگی برخورد با مشکل یادشده را دارند.
نحوۀ یادگیری مسئولیت‌پذیری
آموزش مسئولیت‌پذیری باید با هدایت و راهنمایی همراه باشد و به‌تدریج به آزاد شدن از کنترل والدین منجر شود به‌گونه‌ای که:
- کودک آزادی انتخاب در برخی از حوزه‌های زندگی را کسب کند (برای مثال، تمرین طی کردن فاصلۀ خانه تا مدرسه، در آغاز همراه با والدین و سپس به‌تنهایی انجام شود).
- با تصمیم‌گیری‌های شخصی، تندرستی خود را در معرض خطر قرار دهد (برای مثال از چند خیابان شلوغ عبور کند).
- مسئولیت و پیامد انتخاب‌های خود را بپذیرد (برای مثال قبول کند که اگر زمانی گم شد خودش مقصر بوده است).
- بتواند مشکلاتی را که در اثر انتخاب نادرست خودش به وجود آمده است، حل کند (برای مثال وقتی گم شد مسیر خود را از پلیس سؤال کند).
عبور کودک از مرحلۀ وابستگی به خانواده و رسیدن به استقلال فردی، تنها از طریق پذیرش تدریجی مسئولیت امکان‌پذیر است. دشوارترین مسئله‌ای که والدین باید با آن روبه‌رو شوند، تشخیص زمانی است که باید آزادی بیشتری به فرزند خود اعطا کنند تا او فرصت مناسب برای آموزش مسئولیت‌پذیری را به دست آورد.
والدین باید توجه کنند که اعطای آزادی مطلق به فرزندشان زیان‌بار خواهد بود پس باید تا حدودی کنترل او را حفظ کنند. از سوی دیگر، کنترل مطلق نیز از آمادگی کودک برای پذیرش مسئولیت‌های مختلف جلوگیری خواهد کرد. بنابراین باید آزادی نسبی کودک را تأمین کنند.
والدین چگونه می‌توانند قدرت مسئولیت‌پذیری تک‌فرزند خود را تقویت کنند؟ اعطای آزادی نسبی به کودک درزمانی که احساس می‌کنند او نیاز و توانایی آن را داشته و از هدف مشخصی برخوردار است. هدف والدین از انتقال مسئولیت فرزندشان به خود او، کاهش مشغله‌ها و مسئولیت‌های خود آنان است.
