تحریک بیش از حد تخمدان، علائم تا درمان

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به زنانی لطمه می‎زند که داروهایی هورمونی تزریقی برای تحریک توسعه تخمک در تخمدان‎های خود دریافت می‎کنند. این سندرم ممکن است در زنانی که تحت بارورسازی در محیط آزمایشگاهی (IVF)، القاء تخمک‎گذاری یا تلقیح داخل رحمی قرار دارند، رخ دهد.

وجود هورمون به میزان بیش از حد در بدن می‎تواند به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان (OHSS) منتهی شود، که در آن تخمدان‎ها متورم و دردناک می‎شوند. شمار اندکی از زنان ممکن است به اشکال شدید سندرم تحریک بیش از حد تخمدان مبتلا شوند که می‎تواند سبب افزایش وزن سریع، درد در ناحیه شکم، استفراغ و تنگی نفس گردد.

با شیوع کمتر، سندرم تحریک بیش از حد تخمدان در طول درمان باروری با استفاده از داروهای خوراکی مثل کلومیفن (کلومید، سروفن) رخ می‎دهد. گاهی از اوقات نیز سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به شکل خود به خودی و بدون ارتباط به درمان‎های باروری ایجاد می‎شود.

علایم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

علایم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان اغلب در طول 10 روز پس از تزریق داروهای تزریقی برای تحریک تخمک‎گذاری آغاز می‎شود. علایم ممکن است طیفی از خفیف تا شدید را شامل بوده و به مرور زمان بهبود یابند یا تشدید شوند.

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان خفیف تا متوسط

در صورت خفیف تا متوسط بودن سندرم تحریک بیش از حد تخمدان علایم می‎توانند موارد زیر را شامل شوند:

- درد خفیف تا متوسط ناحیه شکم

- نفخ شکم یا افزایش سایز کمر

- تهوع

- استفراغ

- اسهال

- حالت فروافتادگی در ناحیۀ تخمدان‎های زن

- افزایش ناگهانی وزن به میزان بیش از 3 کیلوگرم

برخی از زنانی که برای بارور شدن داروهای تزریقی می‎گیرند دچار نوع خفیفی از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان می‎شوند، که پس از گذشت حدود یک هفته از بین می‎رود. به هر حالت در صورتی که بارداری اتفاق بیفتد، علایم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان ممکن است تشدید شوند و برای چند روز تا چند هفته ادامه یابند.

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شدید

در سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شدید زنان ممکن است موارد زیر را تجربه کنند:

- افزایش وزن سریع - به میزان 15 تا 20 کیلوگرم در طول 5 تا 10 روز

- درد شدید در ناحیه شکم

- تهوع و استفراغ شدید و مداوم

- ایجاد لخته‌های خون در پا

- کاهش میزان ادرار

- تنگی نفس

- سفت یا بزرگ شدن شکم

چه هنگامی به دکتر مراجعه کنیم

اگر زنی تحت درمان باروری قرار دارد و دچار علایم سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شود باید به پزشک مراجعه کند. حتی اگر زنان به موارد خفیف سندرم تحریک بیش از حد تخمدان مبتلا شوند، دکتر زیر نظر گرفتن اضافه وزن ناگهانی یا علایم تشدید وضعیت را در دستور کار قرار خواهد داد.

در صورتی که زنان در طول درمان باروری دچار مشکلات تنفسی یا احساس درد در پا شوند باید بلافاصله به پزشک مراجعه کنند. وضعیت مورد اشاره ممکن است نشان دهندۀ اختلالی باشد که به مراقبت پزشکی فوری و کامل نیاز دارد.

علل سندرم تحریک بیش از حد تخمدان 

علت بروز سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به طور کامل درک شده نیست، اگرچه ورود میزان بالایی از گونادوتروپین جفتی انسان (HCG) - نوعی هورمون که معمولاً در طول بارداری تولید می‎شود - به درون بدن نقشی در این مورد بازی می‎کند. رگ‎های خونی تخمدان به شکلی غیر نرمال به HCG واکنش نشان می‎دهند و شروع به نشت مایع می‎کنند. این مایع باعث تورم تخمدان‎ها می‌شود و گاهی اوقات مقادیر زیادی از این مایع به شکم منتقل می‎گردد.

در طول درمان‎های باروری، HCG ممکن است به عنوان یک "محرک" عمل کند، به طوری که فولیکول بالغ تخمک خود را رها سازد. سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به طور معمول در طول یک هفته پس از اینکه زن مورد تزریق HCG قرار می‎گیرد اتفاق می‎افتد. اگر زن در طول چرخه درمان باردار شود، احتمال تشدید سندرم تحریک بیش از حد تخمدان وجود دارد زیرا بدن نیز به نوبه خود در پاسخ به بارداری زن شروع به تولید HCG خود می‎کند. 

احتمال ابتلاء به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان با استفاده از داروهای باروری تزریقی بیش از کلومیفن است، دارویی که به صورت قرص خوراکی به زنان داده می‎شود.

ریسک فاکتورهای سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

عوامل افزایش دهنده ریسک سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شامل موارد زیرند:

- سندرم تخمدان پلی‎کیستیک. این سندرم یک اختلال شایع سیستم تولید مثل است که سبب ایجاد بی‎نظمی در پریودهای عادت ماهانه، رشد اضافی مو و نمای ظاهری نامعمول تخمدان‎ها در معاینات سونوگرافی می‎شود.

- افزایش زیاد فولیکول‎ها

- سن زیر 30 سال

- کمبود وزن بدن

- افزایش زیاد یا پرشیب میزان استرادیول (استروژن) پیش از دریافت تزریق محرک HCG

- سابقه سندرم تحریک بیش از حد تخمدان در گذشته

در برخی از مواقع زنان بدون داشتن هر گونه ریسک فاکتوری در مورد سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به آن مبتلا می‎شوند.

عوارض سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

در حدود 1 تا 2 درصد زنانی که مورد تحریک تخمدان قرار می‎گیرند به اشکال شدید سندرم تحریک بیش از حد تخمدان مبتلا می‎شوند. سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شدید می‎تواند تهدید کنندۀ زندگی باشد. عوارض در این مورد عبارتند از:

- تجمع مایع در شکم و گاه در قفسه سینه

- اختلالات الکترولیت (سدیم، پتاسیم، و بقیه)

- بروز لخته‌‏های خون در عروق بزرگ، به ویژه در قسمت پا

- نارسایی کلیه

- چرخش یک تخمدان (پیچ‎‎خوردگی تخمدان)

- پاره شدن یک کیست درون تخمدان، که می‎تواند به بروز خونریزی جدی منجر گردد

- مشکلات تنفسی

- از دست دادن بارداری بر اثر سقط جنین ناخواسته یا پایان یافتن آن در نتیجۀ عوارض

- مرگ، در موارد نادر

پیشگیری از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان

برای کاستن از شانس ابتلاء به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان زنان نیاز به برخورداری از برنامه فردمحور (شخصی شده) برای داروهای باروری مورد استفاده خود دارند. باید انتظار داشت که پزشک به دقت هر چرخه درمان را مورد پایش قرار دهد که این شامل انجام اولتراسوندهای مکرر برای بررسی توسعۀ فولیکول‎‏ها و آزمایش‌های خون برای بررسی سطح هورمون‎ها می‎شود.

راهکارهایی برای کمک به پیشگیری از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شامل موارد زیر است:

- تنظیم یا تغییر دارو. پزشک از کمترین دوز ممکن گونادوتروپین‏‌ها برای تحقق هدف تحریک تخمدان‎ها و تخمک‎گذاری استفاده می‎کند. دادن داروی متفورمین (گلوکوفاژ، گلومتزا، و بقیه) به زنان دچـــار سندرم تخمدان پلی‎کیستیک در طول تحریک تخمک‎گذاری می‎تواند به پیشگیری از تحریک بیش از حد تخمدان کمک کند.

- کوستینگ. اگر سطح استروژن در بدن زن بالا باشد یا وی تعداد زیادی فولیکول توسعه یافته داشته باشد، دکتر ممکن است زن را وادار به توقف تزریق دارو و انتظار برای چند روز تا زمان دادن HCG کند، که محرک تخمک‎گذاری است. این وضعیت زیر عنوان کوستینگ شناخته می‎شود.

- اجتناب از کاربرد تزریق محرک HCG. از آنجا که سندرم تحریک بیش از حد تخمدان اغلب پس از تزریق محرک HCG ایجاد می‎شود، جایگزین‏‌هایی برای HCG جهت تحریک توسعه داده شده‎اند که از آگونیست‎های Gn-RH مانند لوپرولاید (لوپرون) استفاده می‏‌کنند، که این راهی برای پیشگیری از سندرم تحریک بیش از حد تخمدان یا محدود کردن دامنۀ آن است.

- انجماد نطفه. اگر زنی تحت IVF قرار گیرد، تمامی فولیکول‏‌ها (بالغ و نابالغ) را می‎توان برای کاهش شانس ابتلاء به سندرم تحریک بیش از حد تخمدان خارج کرد. فولیکول‌های بالغ یا رسیده بارور شده و منجمد می‎شوند و به تخمدان زن فرصت استراحت داده می‎شود. زنان می‎توانند فرآیند IVF را بعداً، در زمانی که بدن آنان آمادگی برای ادامه فرآیند را داشته باشد، از سر بگیرند.

تشخیص

برای تشخیص سندرم تحریک بیش از حد تخمدان دکتر ممکن است از تست‎های زیر استفاده کند:

- معاینه فیزیکی. دکتر بروز هر گونه افزایش وزن، افزایش سایز دور کمر و درد احتمالی در ناحیۀ شکم را ثبت می‎کند.

- اولتراسوند. اگر زنی دچار سندرم تحریک بیش از حد تخمدان باشد، اولتراسوند می‎تواند بزرگ شدن تخمدان‎ها را که در شرایط توسعه کیست‎های بزرگ پر از مایع در مقایسه با وضعیت نرمال نشان دهد. در طول درمان با داروهای باروری پزشک منظماً وضعیت تخمدان‎ها را با استفاده از اولتراسوند واژینال ارزیابی می‎کند. 

- آزمایش خون. برخی آزمایش‎های خون به پزشک امکان می‎دهند تا میزان غلظت خون و عملکرد کلیه را در صورت ایجاد اختلال توسط سندرم تحریک بیش از حد تخمدان بررسی کند. 

درمان

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان به طور معمول خود به خود در طول یک یا دو هفته یا در صورت باردار بودن زن در زمانی طولانی‎تر از بین می‎رود. درمان بر حفظ آرامش در زنان، کاهش میزان فعالیت تخمدان و اجتناب از عوارض متمرکز می‎شود.

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان خفیف تا متوسط

موارد خفیف سندرم تحریک بیش از حد تخمدان خود به خود رفع می‎شود. درمان موارد متوسط سندرم تحریک بیش از حد تخمدان می‎تواند شامل رویکردهای زیر باشد:

- داروهای ضد تهوع، داروهای ضد درد نسخه‎ای یا هر دو

- معاینات منظم فیزیکی و استفاده از اولتراسوند

- وزن‎کشی روزانه و اندازه‎گیری دور کمر برای زیر نظر گرفتن تغییرات فاحش

- انداره‎گیری میزان ادرار دفع شده در طول روز

- آزمایش‎های خون برای پایش دهیدراسیون، عدم تعادل الکترولیتی و دیگر مشکلات

- مصرف متناسب مایعات

- تخلیه مایع شکمی اضافی با استفاده از فرو بردن سرنگ مخصوص در حفره شکمی

- استفاده از جوراب‎های فشرده‎ساز برای پیشگیری از لخته شدن خون در پاها

سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شدید

در موارد شدید سندرم تحریک بیش از حد تخمدان نیاز به آن است که زنان برای پایش و درمان تهاجمی، شامل تزریق مایعات داخل وریدی، به بیمارستان منتقل شوند. دکتر ممکن است دارویی به نام کابرگولین را برای کاهش علایم تجویز کند. در برخی موارد این احتمال وجود دارد که پزشک داروی دیگری به نام آنتاگونیست هورمون رهش گونادوتروپین (Gn-RH) را برای کمک به سرکوب فعالیت تخمدان تجویز نماید.

عوارض جدی ممکن است به درمان‎های تکمیلی مثل جراحی برای ترمیم پارگی کیست تخمدان یا مراقبت ویژه برای عوارض کبد و ریه نیاز داشته باشد. در عین حال احتمال استفاده از داروهای ضد انعقادی برای کاهش ریسک لخته شدن خون در پاها وجود دارد.

سبک زندگی و مداوای خانگی

اگر زنی دچار سندرم تحریک بیش از حد تخمدان شده باشد وی احتمالاً خواهد توانست کارهای روزمره زندگی خود را دنبال کند. زنان باید توصیه‎های پزشک را که ممکن است شامل موارد زیر باشد دنبال کنند:

- استفاده از داروهای ضد درد غیر نسخه‎ای مثل استامینوفن (تاینلول و بقیه) برای موارد ناراحتی شکم، اما اجتناب از مصرف ایبوپروفن (ادویل، مورتین IB و بقیه) یا ناپروکسن سدیم (الیو و بقیه)، زیرا این داروها ممکن است است با کاشت تخمک به تازگی بارور شده وارد فعال و انفعال منفی شوند.

- اجتناب از مقاربت جنسی، زیرا مقاربت جنسی ممکن است دردناک بوده و باعث پارگی کیست احتمالاً موجود در تخمدان شود.

- حفظ فعالیت فیزیکی در میزان اندک، و اجتناب از فعالیت‎های سنگین

- وزن‌کشی روزانه با یک دستگاه واحد و اندازه‎گیری هر روزه میزان دور کمر و گزارش موارد افزایش غیر معمول به پزشک

- مراجعه به پزشک در موارد تشدید نشانه‎ها و علایم.