ساعت: 09:24 منتشر شده در مورخ: 1397/02/31 شناسه خبر: 1365138
نگاهی به یک تجربه «اقتصاد مقاومتی» در دوره قاجار
«شرکت اسلامیه» نام شرکتی تجاری است که توسط علما و تجار پایه‌گذاری شد تا در جریان نهضت تحریم تنباکو، به خودکفایی ملی و استغنا از خارج بپردازد.
به گزارش شبکه اطلاع رسانی راه دانا به نقل از بلاغ، نوشتار حاضر درصدد است یکی از تجربه‌های تولید و مصرف کالای ایرانی در تاریخ معاصر ایران را به‌مثابه تجربه‌ای برای اقتصاد مقاومتی بکاود و از این رهگذر، رهگشایی معرفتی برای مخاطبان ایجاد کند.
1- اقتصاد از ارکان اصلی حیات انسانی است. پویایی اقتصاد، قوام اجتماعی و در ادامه رشد و پیشرفت را حاصل می‌شود. جمهوری اسلامی ایران، در دهه چهارم خود، اهتمام اصلی‌اش را متوجه این نکته کرد. اگر نظام اسلامی نتواند در بعد اقتصادی خود را احیا کند، با چالش‌های بسیار جدی روبه‌رو خواهد شد. اهمیت این نکته چنان است که مقام معظم رهبری سال‌های دهه اخیر را متأثر از دغدغه‌های اقتصادی نامگذاری کردند. ایشان همچنین در ابتدای این دهه، اصل 44 قانون اساسی مبنی بر چگونگی خصوصی‌سازی و در آستانه امسال، محورهای اقتصاد مقاومتی را بیان کردند. به عبارت دیگر، اکنون کاربست تغییرات بنیادی برای پویایی اقتصاد ایران در سطح خرد و کلان مورد اهتمام کل و جزء نظام است.
2- یکی از وجوه اقتصاد مقاومتی، تولید و مصرف کالای داخلی است. فهم و شناخت دقیق این امر، ما را به دیگر ابعاد اقتصاد مقاومتی رهنمون می‌کند. شناخت تجربه تکیه بر تولید داخلی بخوبی قادر است ما را در موضوع بیان‌شده هدایت کرده، نقاط قوت ما را نشان دهد و مانع ارتکاب خطاهای پیشین شود. اقتصاد مقاومتی بعد سلبی‌ای نیز دارد و آن رویکرد مقاومتی در قبال تولیدات خارجی است. اینکه نباید به تولیدات خارجی وابسته بود. با توجه به مطالب فوق، اقتصاد مقاومتی 2 جنبه ایجابی و سلبی دارد. در رویکرد ایجابی، توجه به تولید داخلی و خرید و مصرف آنها مورد نظر است و در جنبه سلبی، باید توجه داشت از تولیدات خارجی- که نمونه داخلی دارند- فاصله گرفت و وابستگی‌ای نسبت به آنها وجود نداشته باشد. نوشتار حاضر درصدد است یکی از تجربه‌های تولید و مصرف کالای ایرانی در تاریخ معاصر ایران را به‌مثابه تجربه‌ای برای اقتصاد مقاومتی بکاود و از این رهگذر، رهگشایی معرفتی برای مخاطبان ایجاد کند.
3- «شرکت اسلامیه» نام شرکتی تجاری است که توسط علما و تجار پایه‌گذاری شد تا در جریان نهضت تحریم تنباکو، به خودکفایی ملی و استغنا از خارج بپردازد.(1) در ابتدا، کار اصلی شرکت دادوستد منسوجات اصفهان و داخله ایران و تهیه مقدمات تأسیس کارخانه ریسمان‌ریسی بود.(2) پس از قیام تنباکو، 2 مجتهد اصفهانی، حاج‌آقا نورالله و آقا نجفی به این فکر افتادند که علاوه بر نفی کالاها و منسوجات خارجی، می‌توان امکانات داخلی را جهت تولید کالای داخلی بسیج کرده و با ابتکار ایرانی به تولید منسوجات پرداخت و ملت را برای حمایت از آن تشویق کرد و از این طریق، تحریم کالاهای بیگانه را تحقق بخشید. این عمل زمانی رخ داد که معامله کالای فرنگی، اساس تجارت را شکل می‌داد و متأثر از نفوذ اقتصادی، نفوذ فرهنگی و سیاسی فرنگیان نیز ایجاد شده بود. در واقع تأسیس شرکت اسلامیه در ادامه نهضت علما در تحریم تنباکو قابل درک است که از جنبه سلبی تحریم کالای خارجی، به‌سوی رویکرد ایجابی تولید و مصرف کالای ایرانی حرکت کرد.
4- نکته حائز اهمیت در تأسیس شرکت اسلامیه، پیش‌قدمی علما در این حرکت است. آقا نجفی (شیخ محمدتقی) و حاج‌آقا نورالله در تکوین و تداوم این شرکت نقش اساسی داشتند. دغدغه آغازین کار از نیمه اول سال 1316 هجری قمری و در خطبه‌های مرحوم آقا نجفی در مسجد جامع سلطانی در اصفهان آغاز شد. آنجا که ایشان از مردم خواستند به مصرف کالای داخلی و خودداری از مصرف کالای خارجی رو آورند.(3) در ادامه تأثیر آیت‌الله آقا نجفی در اجرای این اقدام چنان است که روزنامه «ثریا» ایشان را سرآغاز تاریخ ترقی ایران معرفی می‌کند.(4) آیت‌الله العظمی آخوند خراسانی در نامه‌ای به مظفرالدین‌شاه، وی را دعوت به حمایت از شرکت اسلامیه می‌کند.(5) آیات عظام سیدمحمدکاظم یزدی، ملامحمدحسن مامقانی، ملاعبدالله مازندرانی، حاجی‌میرزا محمدحسن نوری، حاج‌آقا صدراصفهانی و برخی دیگر از علما، در نامه‌های جداگانه‌ای، از تأسیس این شرکت حمایت کردند و آن را برای مسلمین، ضروری تشخیص دادند.(6)
5- اگرچه فعالیت شرکت اسلامیه در ابتدا معطوف به صنعت نساجی بود اما نیازهای متنوع مردم و اقبال عمومی ایشان به این شرکت باعث شد فعالیت شرکت وارد بخش‌های دیگر از جمله ایجاد مدرسه، بیمارستان و حتی راه‌آهن شود. حاج‌آقا نورالله با تأسیس بیمارستان، گامی دیگر در راستای خودکفایی ایرانیان در اصفهان برداشتند. به بیان دیگر، اقدامات و فعالیت‌های شرکت اسلامیه صرفاً در صنعت نساجی خلاصه نمی‌شد، بلکه حاج‌آقا نورالله جنبه‌های اقتصادی و در ادامه، جنبه‌های فرهنگی دیگری را نیز به فعالیت‌های شرکت اضافه کردند.
6- فعالیت‌های شرکت اسلامیه چنان وسعت گرفت و چنان تأثیرگذار افتاد که رسانه‌های داخلی و خارجی به بازتاب فعالیت‌های آن پرداختند. روزنامه‌های «حبل‌المتین»، «ثریا» و «حکمت» مدام فعالیت‌های این شرکت را رصد می‌کردند. روزنامه «الهلال» چاپ مصر گزارشی از فعالیت شرکت اسلامیه چاپ و از حاج‌آقا نورالله تجلیل کرد.(7)
کالاهای شرکت اسلامیه با حجم زیادی به مناطق مختلف صادر می‌شد؛ تا جایی که در هر منطقه، شخصی عهده‌دار امور مربوط به خرید و فروش کالاهای شرکت بود و وکالت آن را برعهده داشت. نمایندگی شرکت در باکو با حاج زین‌العابدین تقی‌اف بود. در بمبئی حاجی سلطانعلی شوشتری و در مصر آمیرزا محمدجواد مشکی و علی‌محمدخان کاشانی نماینده بودند. در مسکو نیز آمیرزا نعمت‌الله کاظم و حاجی سیدحسن افندی تجار اصفهانی بودند.(8) تأثیرگذاری شرکت اسلامیه چنان کارگر افتاد که وزارت خارجه انگلستان در پی خلل در امور آن بود.
7- شرکت اسلامیه اگرچه خوش درخشید و در بعد مقاومتی توان قابل توجهی از نیروی جریان اسلامی را نشان داد اما در ادامه، کینه دولت استعماری انگلیس حرکت آن را متوقف کرد. گفته شد وزارت خارجه انگلستان در پی خلل در امور شرکت بود. نامه‌نگاری‌های وزارت خارجه انگلستان با دولت‌هایی که شرکت اسلامیه در آنجا فعالیت داشت تا حدودی در کنترل و کاهش اقدامات تجاری شرکت دخیل بود.
8- توضیح فوق یکی از تجربه‌های تأثیرگذار اقتصاد مقاومتی ایرانیان را نشان می‌دهد. شرکت اسلامیه فعالیت‌های گسترده و در عین حال تأثیرگذاری را در بعد اقتصادی انجام داد. اگر چنین تجربه‌ای در 120 سال پیش حاصل شده است، قطعاً در شرایط کنونی، ایجاد اقتصادی قوی، تأثیرگذار و متکی به توان بومی، دور از دسترس نیست. اقتصادی که در 2 بعد سلبی و ایجابی هم از مصرف کالاهای خارجی فاصله می‌گیرد و هم به تولید داخلی تکیه دارد.
--------------------------
پی‌نوشت:
1- نجفی، موسی (1378)، اندیشه سیاسی و تاریخ نهضت حاج‌آقا نورالله اصفهانی، تهران، مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر، ص 31
2- محبوبی اردکانی، حسین (1368)، تأسیس مؤسسات تمدنی جدید در ایران، جلد سوم، به کوشش کریم اصفهانیان و جهانگیر قاجاریه، تهران، دانشگاه تهران، ص 94
3- روزنامه حبل‌المتین (1316)، شماره 20، ذی‌القعده 1316 هجری قمری
4- نجفی، موسی (1378)، ص 41
5- روزنامه ثریا (1317)، سال دوم، شماره 13
6- همانجا
7- روزنامه الهلال (1317)، شماره دهم، دهم جمادی‌الآخر، چاپ مصر
8- نجفی، موسی (1378)، ص
