سالنامه آرمان - احسان انصاری: تهمینه میلانی از جمله کارگردان های جریان ساز سینمای ایران است که همواره تلاش کرده مشکلات ناخودآگاه اجتماعی را به خودآگاه جامعه منتقل کند تا در خودآگاه جامعه مورد تجزیه و تحلیل کارشناسان صورت بگیرد. با این وجود سینمای میلانی بیش از آن که مبتنی بر فمینیسم و یا مبارزه با مردسالاری باشد، مبتنی بر نوعی اعتراض اجتماعی است که در دل محتوای فیلم های این فیلمساز تاثیرگذار نهفته است.
به همین دلیل و برای بررسی اندیشه ای که فیلم های خانم میلانی بر آن بنا شده است، در یک عصر پاییزی در دفتر کارش مهمان وی شدیم. خانم میلانی در حین مصاحبه با انرژی و پرشور بود و با سعه صدر به سوالات ما درباره دغدغه مهم زنان جامعه و راه حل ها پاسخ داد. در ادامه متن گفتگو با خانم تهمینه میلانی را از نظر می گذرانید.
چرا در سبک فیلمسازی شما نوعی اعتراض اجتماعی نهفته است؟ آیا از این که این اعتراض اجتماعی شمارا از نظر سیاسی در نقش یک منتقد که در منتهی الیه چپ قرار گرفته نشان دهد واهمه ندارید؟
- من در خانواده ای بزرگ شدم که همه امکانات زندگی برایم مهیا بود و پدر و مادر مهربان و خانواده دوستی داشتم. به همین دلیل من به عنوان یک زن هیچ گاه رنجی که زنان در فیلم هایم می کشند را تجربه نکرده ام. از سوی دیگر در تشکیل زندگی مشترکم نیز همه چیز با عشق و علاقه صورت گرفته است. من خودم همسرم را انتخاب کرده ام و با میل و رغبت تصمیم گرفته ام که فرزند داشته باشم. با این وجود نمی توانم چشم خود را به بسیاری از حقایق جامعه ببندم. زنان زیادی به دفتر من مراجعه می کنند و واقعیت هایی از زندگی خود را بیان می کنند که بسیار خطرناک است.
به همین دلیل در تحقیقاتی که من درباره خشونت خانگی انجام داده ام به نتایج عجیب و قابل تأملی دست پیدا کرده ام. بسیاری از مردم گمان می کنند خشونت خانگی تنها از سوی افراد بی سواد صورت می گیرد و در خانواده های تحصیل کرده این مسئله وجود ندارد. با این وجود من با حضور در پزشکی قانونی متوجه این نکته شدم که برخی افراد جامعه که دارای تحصیلات عالیه در مقطع دکترا نیز هستند، زنان خود را کتک می زنند. به عنوان مثال فردی که پروفسور انرژی اتمی بود زن خود را به اندازه ای کتک زده بود که پزشکی قانونی برای وی یک سال طول درمان در نظر گرفته بود.
در فیلم «ملی و راه های نرفته اش» به همراه یک جامعه شناس و حقوقدان در کنار هم تحقیقات خود را انجام دادیم و تصمیم گرفتیم «ملی» را بسیار معصوم و با سقف آروزهای کوتاهتر در نظر بگیریم. انتظاری که خانواده از «ملی» دارند این است که کارهای روزمره منزل را انجام بدهد، شوهرداری و بچه داری کند، پارک و سینما برود و از نظر اجتماعی به شکلی زندگی کند که بقیه زنان عادی جامعه زندگی می کنند. متاسفانه بسیاری از زنان جامعه به دلیل وابستگی اقتصادی و همچنین نوع تربیت خانواده پدری در یک زندگی بیمار با همسر خود باقی می مانند و از زندگی لذت نمی برند.
با افزایش آگاهی زنان جامعه، اغلب زنان از حقوق خود در زندگی مشترک آگاهی دارند. با این وجود در فیلم «ملی و راه های نرفته اش»، زن فیلم در محیطی زندگی می کند که بیشتر شبیه دهه 60 است. آیا هنوز نیز زنان جامعه در صورت کتک خوردن از همسر با مشکل پیگیری حقوق خود مواجه هستند؟
- بله؛ من در شهر تهران که از بقیه شهرهای کشور سطح آگاهی مردم بیشتر است تحقیق کرده ام و به این نتیجه رسیده ام که تعداد چنین زنانی زیاد است. یک دختر دانشجو در صفحه شخصی من در فضای مجازی متنی برای من فرستاده که با توجه به این که تحصیلات عالیه دارد اما هر روز از دست شوهرش کتک می خورد. آقای دکتر صابری، رئیس پزشکی قانونی شش ماه پیش در گزارش خود به صورت صریح عنوان کرد که دو سوم زنانی که در وضعیت ازدواج قرار دارند مورد خشونت خانگی قرار می گیرند. نکته مهم در این زمینه این است که آموزه های ما با واقعیت های جامعه تناقض دارد. به عنوان مثال ما بارها این جمله را شنیده ایم که «از دامن زن، مرد به معراج می رود»،
سوال من این است که از دامن کدام زن مرد به معراج می رود؟ زنی که کتک می خورد و تحقیر می شود؟ زنان زیادی در جامعه ما مانند «ملی» فیلم «ملی و راه های نرفته اش» وجود دارد که رنج ها و مشقات زندگی خود را در سینه انبار می کنند و روزی به حالت انفجار می رسند و ممکن است دست به انتقام و یا قتل همسر خود بزنند. از سوی دیگر خشونت خانگی تنها به معنای کتک زدن نیست. اگر ما خشونت خانگی را به معنای هر نوع تحقیر کلامی، تقاضای جنسی نامتعارف و پایین آوردن اعتماد به نفس زنان در محیط خانه در نظر بگیریم، با وضعیت نامناسبی در جامعه مواجه خواهیم شد.
فیلم مَلی و راههای نرفته اش
آیا ریشه های خشونت خانگی علیه زنان در جامعه شناسی تاریخی ایران نهفته است؟
- بله، نوع تربیت ما به این شکل بوده است. از سوی دیگر قوانین حقوقی و اجتماعی ما درباره زنان نیز این وضعیت را تشدید کرده است. فرض بگیریم در یک خانواده چهار نفره که علاوه بر پدر و مادر، یک فرزند پسر و یک فرزند دختر وجود دارد، نوع نگاه والدین به فرزند پسر و دختر زمینه ساز خشونت خانگی در آینده خواهد شد. به عنوان مثال والدین به فرزند پسر خود عنوان می کنند مراقب خواهر خود باشد. این در حالی است که هیچ گاه به فرزند دختر خود عنوان نمی کنند که مراقب برادر خود باشد. در نتیجه از همین جا فرزند پسر دارای حقوقی می شود که حقوق انسانی فرزند دختر نابود می شود. والدین در خانواده ها به جای این که به فرزندان دختر خود اتکا به نفس و خودباوری بدهند، فضایی را در محیط خانه ایجاد می کنند که حقوق دختران نادیده گرفته شود.
در شرایط کنونی زنان جامعه به جز خشونت خانگی دغدغه های دیگری مانند برابری حقوق اجتماعی و سیاسی نیز پیدا کرده اند. زنان چگونه می توانند به این مطالبات خود دست پیدا کنند؟
- به نظر من این گونه زنان نیز در نهایت قربانی سیستم مردسالارانه جامعه ما خواهند شد. نمونه بارز این زنان در فیلم «دو زن» و در نقش «فرشته» با بازی خانم نیکی کریمی نشان داده شده است. برای اغلب خانواده های ایرانی مهم ترین دغدغه این است که دختران شان شوهر پیدا کنند و تشکیل زندگی بدهند. این در حالی است که هیچ گاه به دختران فرصت داده نمی شود که همسر ایده آل خود را پیدا کنند و سپس تشکیل زندگی بدهند. همین اصرار خانواده ها برای پیدا کردن شوهر برای دختران سبب ضعیف تر شدن آنها خواهد شد. این در حالی است که دختران نباید تحت هر شرایطی ازدواج کنند و فرزندانی را به وجود بیاورند که آنها نیز با عشق و علاقه نبوده است.
در شرایط کنونی در جامعه ما هم «فرشته» های فیلم «دو زن» وجود دارد و هم «ملی» های فیلم «ملی و راه های نرفته اش». این در حالی است که در جوامع شهری تعداد «فرشته» ها و در جوامع سنتی تر و شهرستان های دور افتاده، تعداد «ملی» ها بیشتر است. نکته دیگ راین که سیستم فرهنگی جامعه نمی تواند «فرشته» های فیلم «دو زبن» و زنانی که دارای دغدغه های اجتماعی و سیاسی هستند را تحمل کند و علاقه دارد که این زنان دغدغه های اجتماعی را رها و تنها وقت خود را در منزل و امور مربوط به منزل سپری کنند.
نگرش سنتی برای مردان درباره زنان نقش حیاتی پیدا کرده است. به همین دلیل نیز به فیلمسازانی مانند من که روی پرده سینما این نگرش سنتی را به نقد می کشیم اجازه فعالیت داده نمی شود و فیلمنامه های من را وزارت ارشاد تایید نمی کند. به عنوان مثال در مورد فیلم اخیرم «ملی و راه های نرفته اش» شورای نظارت مدعی بود که بخش های مهمی از فیلم باید حذف شود که من زیر بار نرفتم و اجازه ندادم این اتفاق رخ بدهد. در نتیجه من با دور زدن خیلی از افراد و نهادها، این فیلم را ساختم و اجازه اکران گرفتم.
چقدر خود و گفتمانی که از آن پیروی می کنید را سیاسی می دانید؟
- من نه سیاسی هستم و نه خود را سیاسی می دانم. با این وجود تلاش می کنم حقایق جامعه را به مردم و مسئولان نشان دهم. مشکل اصلی ما این است که نگرش مردسالارانه تلاش می کند به جای زن امروزی تصمیم بگیرد. این در حالی است که نباید این اتفاق رخ بدهد و زنان باید در انتخاب نوع و شیوه زندگی خود آزاد باشند. «ملی» های جامعه ما حال خوبی برای زندگی کردن ندارند. مردهای ایرانی حتی با این که خود از فضای مجازی استفاده می کنند و بسیاری از دغدغه های خود را در این فضا دنبال می کنند اما به زنان اجازه نمی دهند که در این زمینه فعالیت داشته باشند. زنان جامعه هنگامی که عنوان می کنند به دنبال حقوق برابر و یکسان با مردان هستند،
با انگ زدن های سیاسی و اخلاقی به حاشیه رانده می شوند. این نوعی نگاه مردسالارانه به مشکلات زنان است. د ر بسیاری از سریال هایی که از صدا و سیما پخش می شود، زنان حقیر شده و کوچک شده نشان داده می شوند. این در حالی است که من در فیلم هایم همان زنان را بزرگ نشان می دهم و به همین دلیل نیز فیلم هایم مورد استقبال زنان قرار می گیرد. من در فیلم هایم به دنبال این هستم که زنان را به عنوان یک انسان نشان بدهم که دارای حقوق انسانی است. با این وجود این مسئله به مذاق کسانی که دارای نگرش مردسالارانه هستند خوش نمی آید و به شکل های مختلف تلاش می کنند فعالیت های مرا محدود کنند.
در برخی از فیلم های شما درباره مردان سیاه نمایی می شود و شما با هدف این که زنان را یک گام به حقوق خود نزدیک کنید، تلاش می کنید مردان را یک گام به عقب برانید. آیا بهتر نیست به جای این رویکرد، حقوق زن و مرد را یکسان در نظر بگیرید؟
- اگر شما به شخصیت «حاج صفدر» در فیلم «واکنش پنجم» و یا «احمد» در فیلم «دو زن» نگاه کنید، متوجه می شوید که من هیچ بی احترامی به مردان جامعه انجام نداده ام و بلکه این مردان را کاملا سالم و به دور از حاشیه نشان داده ام. با این وجود این مردان به دنبال این هستند که تفکرات مردسالارانه خود را به زنان دیکته کنند و تمایل دارند که زنان به شکلی زندگی کنند که آنها می خواهند. من با این نوع تفکر درباره زنان مشکل دارم. زنان به عنوان یک انسان اختیاردارند که هر طور که دوست دارند زندگی کنند و کسی نباید به آنها بگوید که چطور زندگی کنند.
چرا در جامعه ما مشکلات زنان جامعه پنهان می شود و یا تلاش می شود که پنهان شود؟
- در جامعه ما نوعی چرخه تربیتی وجود دارد که خشونت نیز در آن مستتر است. این چرخه تربیتی به مردان چنین القا می کند که بر اساس یک تاریخ دیرینه مسئول محافظت از خانواده هستند. این در حالی است که در شرایط کنونی که جامعه ایران در حال مدرن شدن است، کسی در این نوع تفکر تجدید نظر نکرده است. نکته دیگ راین که قوانین حقوقی ما نیز درباره زنان دارای ایراد و اشکال است. به عنوان مثال اگر فردی با اتومبیل خود با یک زن جراح مغز و اعصاب تصادف کند که منجر به فوت زن شود، باید نصف دیه یک مرد معتاد که هیچ سودی برای جامعه ندارد را پرداخت کنند. به نظر شما نباید بین یک جراح مغز و اعصاب و یک فرد معتاد در قانون تفاوت وجود داشته باشد؟ قوانین حقوقی ما به صورت تلویحی به مردان جامعه این تفکر را القا می کند که مردان از زنان مهم تر و بزرگ تر هستند.
مهم ترین مشکلات زنان جامعه ایران که تاکنون مورد توجه مسئولان قرار نگرفته چیست؟ مسئولان باید به چه نکاتی درباره زنان توجه داشته باشند؟
- هویت فردی و انسانی زنان باید به آنها برگردانده شود. در گذشته زنان تا حدود زیادی در زمینه انتخاب مسیر زندگی خود آزاد بودند. با این وجود اولین اتفاقی که به وضعیت زنان جامعه آسیب زد «همانندسازی» بود. در این همانندسازی تلاش شد برای هویت و نوع روابط اجتماعی همه زنان تصمیم گیری شود و همه زنان جامعه به یک چشم دیده شدند. این در حالی است که هر انسانی باید بر اساس طبیعت و هویت خود زندگی کند و نباید همه زنان جامعه را به یک چشم دید. نکته دیگر این که ما باید در تمامی قوانین حقوقی که درباره زنان تصویب شده است، تجدید نظر کنیم و حقوق از دست رفته زنان را به آنها بازگردانیم. از سوی دیگر ما باید اتکا به نفس زنان جامعه را بالا ببریم
و به آنها خودباوری بدهیم که می توانند در جامعه تحصیل کنند، حق انتخاب داشته باشند و به عنوان یک انسان از حق طبیعی یک انسان برخوردار باشند. زنان همواره به عنوان قلب خانواده شناخته می شوند. در شرایط کنونی «قلب» خانواده های جامعه ما مریض شده اند و حال آنها خوب نیست. هنگامی که حال قلب خانواده ها خوب نیست، چطور می توان انتظار داشت که این قلب های مریض فرزندان خوبی تربیت کنند. مردان هم در جامعه ما آسیب دیده اند و من به این نکته آگاهی دارم که به دوش کشیدن بار خانواده ها از نظر اقتصادی و اجتماعی مردان را به شدت تحت فشار قرار داده است. با این وجود معتقدم هویت فردی مردان به اندازه زنان خدشه دار نشده است.
چرا با این که در انتخابات ریاست جمهوری زنان برای حمایت از آقای روحانی زحمات زیادی کشیدند اما در نهایت وزیر زن در کابینه انتخاب نشد؟
- به نظر من آقای روحانی در مقابل سیستم مردسالارانه جامعه سر خم کرد. این در حالی بود که یکی از مطالبات اصلی جامعه حضور زنان در کابینه بود. من هنگامی که رئیس دولت اصلاحات وزیر ارشاد بود، کارگردان شدم. در زمان وزارت او وضعیت برای بیان مطالبات زنان بسیار بهتر از امروز بود. این وضعیت در زمانی که وی به ریاست جمهوری رسید نیز بهتر شد.
در طول این سال ها من فیلم هایی مانند «دو زن»، «نیمه پنهان» و «واکنش پنجم» را ساختم که امروز با این که جامعه پیشرفت بیشتری کرده اما فضا برای ساختن چنین فیلم هایی مهیا نیست و چشم برخی افراد از ساختن این نوع فیلم ها ترسیده است. بنده به صورت شخصی نیز به رئیس دولت اصلاحات ارادت دارم و خودم را مدیون او می دانم. ایشان در زمانی که من بازداشت شده بودم برای آزادی من وساطت کرد و به همین دلیل نیز من از زندان آزاد شدم.
آیا در سینمای ایران فساد وجود دارد؟
- مهم ترین دلیل فساد در سینمای ایران رانت خواری است. در شرایط کنونی زمان اکران، شیوه تبلیغات و هزینه های فیلم هایی که صورت می گیرد عادلانه نیست و بین فیلمسازان تبعیض قائل می شوند. من به خوبی در فیلم «سوپراستار» این مسئله را نشان دادم که بسیاری از افرادی که به شهرت می رسند، ظرفیت و لیاقت این شهرت را ندارند و سر همه را می شکنند. البته این تنها در سینما نیست و در دنیای سیاست و در بین فوتبالیست ها نیز این وضعیت وجود دارد. با این وجود به دلیل این که بنده اجازه نداشتم درباره سیاستمداران و یا فوتبالیست ها فیلم بسازم و این چالش ها را مطرح کنم درباره یک بازیگر سینما فیلم ساختم.
دیدگاه شما درباره «ازدواج سفید» چیست؟
- ازدواج سفید در جامعه ما برای جوانان خطرناک است. در ایران هیچ قانونی برای ازدواج سفید وجود ندارد و یک مسئله غیرقانونی و غیر شرعی به شمار می رود. در نتیجه نمی توان در جامعه کار غیرقانونی انجام داد و آن را به دیگران نیز تعمیم داد.
