بیش از 25 استان کشور تحت تاثیر ریزگردها قرار دارند. پای ریزگردها به ایران به‌دلیل پروژه‌های آبی ترکیه، افغانستان و نیز به دلیل خشکسالی عراق و سوریه باز شده است.
پاییز دیگر برای ایرانی‌ها نشانی از رنگ‌های گرم و حال‌وهوای عاشقانه ندارد، چرا که با شروع این فصل، میهمان ناخوانده‌ای به این سرزمین هجوم می‌آورد که نفس میزبان خود را تنگ می‌کند و گاهی می‌بُرد. این روزها نگرانی بسیاری از مردم کشور مساله هجوم ریزگردهاست. اوایل دهه 80 بود که مردم ایران با واژه ریزگرد آشنا شدند؛ کلمه‌ای که زندگی مردم خوزستان و غرب کشور را به‌معنای واقعی تحت‌الشعاع قرار داد. بیش از 25 استان کشور تحت تاثیر مساله ریزگرد قرار دارد. پای ریزگردها به ایران به‌دلیل پروژه‌های آبی ترکیه، افغانستان، خشکسالی عراق و سوریه باز شده است.
محاصره در سدهای ویرانگر
به گزارش اقتصادآنلاین به نقل از قانون، ایران با سدهای بسیاری همانند ایلیسو، سلما، آتاتورک، کجکی و کمالخان در خارج از کشور و نیز با صدها سد دیگر در داخل کشور محاصره شده است.
پروژه آناتولی بزرگ یا طرح «گاپ» ترکیه متهم ردیف نخست معضل ریزگردهای ایران است. در پروژه گاپ ۲۲ سد و ۱۵ نیروگاه پیش‌بینی شده است. در جنوب شرقی ترکیه هشت سد بزرگ و متوسط، از جمله آتاتورک در رودخانه فرات و ایلیسو در دجله، احداث شده است. در دو دهه گذشته ۲۳ میلیارد دلار هزینه پروژه گاپ شده است که هدف آن تامین ۲۵ درصد از منابع آب و ۲۰ درصد از مجموعه برق مورد نیاز ترکیه است؛ طرحی که بیش از 60 هزار میلیارد مترمکعب آب از حقابه رودخانه‌های دجله و فرات را به‌وسیله سدسازی ربوده است و تیشه به ریشه محیط‌زیست ایران می‌زند. معروف‌ترین سد این پروژه به‌نام «آتاتورک» معروف است. این طرح موجب شد منطقه میانرودان یا بین‌النهرین از 90 رودخانه به‌ابعاد زاینده‌رود محروم شود. پیامد اجرای طرح گاپ بحران خشکسالی در سوریه و عراق، بایر شدن چند میلیون هکتار از اراضی کشاورزی این کشورها و قطع حقابه رودخانه هور‌العظیم ایران از دجله و فرات بوده است.براساس آمار سال 68 13، چشمه‌های تولید گرد‌و‌خاک در منطقه عراق و سوریه 6 چشمه بوده است، اما درحال حاضر به بیش از 300 چشمه افزایش یافته است.
پایان با ایلیسو
یکی از سدهای معروف و البته بسیار خطرناک طرح گاپ، «ایلیسو» است؛ سدی که به‌دست مستشاران فنی از کشورهای آلمان، اتریش و سوییس طراحی شد و این مستشاران تا مقطعی نیز درحال ساخت آن بودند. گنجایش این سد بیش از 10 میلیارد مترمکعب است؛ یعنی درحدود سه برابر بیشتر از کرخه -به‌عنوان بزرگ‌ترین سد ایران- است. ایلیسو در منطقه کردنشین «حسن‌کی» جانمایی شده و درحال ساخت است؛ آنجا منطقه باستانی ارزشمندی است که در یونسکو ثبت شده است.
احزاب سبز در کشورهای آلمان، اتریش و سوییس به ساخت سد ایلیسو اعتراض‌های گسترده‌ای کرده‌اند. اعتراض احزاب سبز این کشورها به پروژه ایلیسو موجب شد تا دولت‌های آلمان، اتریش و سوییس از این پروژه خارج شوند. اما باوجود خارج شدن این کشورها از پروژه ایلیسو، ترکیه همچنان قصد اجرای این پروژه را دارد و سد ایلیسو تاکنون متوقف نشده است. طبق برنامه‌ریزی‌ها این پروژه تا سه سال دیگر به اتمام می‌رسد. کارشناسان محیط‌زیست بارها به‌علت پیامدهای احداث و آبگیری این سد به دولت ترکیه هشدار داده‌اند اما دولت ترکیه بدون توجه به این هشدارها باسرعت بیشتری این پروژه را ادامه می‌دهد.
زورگویی ترکیه
ترکیه در پاسخ به اعتراض دولت ایران و دیگر کشورهای همسایه به‌علت ساخت سد ایلیسو گفته است:« ترکیه از حق حاکمیتش بر سرچشمه‌های دجله و فرات و سدسازی بر آن‌ها نمی‌گذرد و منابعی همچون آب را با دیگر کشورها به اشتراک نمی‌گذارد». این استدلال دولت ترکیه با اعتراض و واکنش‌های بسیاری از مردم همراه بود. تا جایی که پویش مردمی نجات میانرودان شکل گرفت. هدف از تشکیل پویش توقف سد ایلیسو بوده است.
سدهای در سایه سکوت افغانستان
پروژه مخرب دیگری که در سایه سکوت و بی‌تفاوتی مسئولان درحال اجراست، سد «سلما» روی هریررود افغانستان است. این سد با اعتباری بیش از 200 میلیون دلار با همکاری هند در بالادست هریرود در حال ساخت است. اما چرا احداث چنین سدی برای ایران مخرب است؟ بخش بزرگی از آب ایران در شرق کشور، به‌خصوصی خراسان رضوی، از هریرود تامین می‌شود. در صورت بهره‌برداری از این سد ۷۳ درصد حقابه ایران از این رودخانه کاهش می‌یابد و شاهد بحران آبی در منطقه شرق کشور خواهیم بود که درحال حاضر با خشکسالی دست‌وپنجه نرم می‌کند. علاوه‌بر ایران دولت ترکمنستان نیز با اجرای این پروژه به‌شدن مخالف است. سدسازی افغانستان داستان تازه‌ای برای ایرانیان نیست. اما نقطه مشترک همه پروژه‌های سدسازی افغانستان، منفعل بودن دولت ایران درقبال اینگونه اقدام‌های دولت افغانستان است. سدهای افغانستان متهم اصلی خشکی و نابودی هامون و درنتیجه مهاجرت هزاران سیستانی از زادگاه‌شان به‌دلیل خشکسالی است. افغانستان دو پروژه سد کجکی و کمالخان را روی رودخانه هیرمند احداث کرد.
با این سدها حقابه هامون ایران از رودخانه هیرمند قطع شد و هامون خشکید.
همه این پروژه‌های سدسازی درحالی اجرا می‌شود که افغانستان و ایران در سال ۱۹۵۰ کمیسیونی مشترک برای مدیریت منابع آبی مشترک تاسیس کردند و در سال ۱۹۷۳، توافق شد که ایران میزان مشخصی آب دریافت کند. اما پس از این سدسازی‌ها دولت افغانستان به تعهدهای خود در قبال حقابه ایران بی‌تفاوت شد و این مساله تا جایی پیش رفت که شجاع‌الدین ضیایی، معاون وزارتخانه انرژی و آب افغانستان، گفته است: «هم‌اکنون کابل دلیلی برای انجام مذاکرات آب با ایران نمی‌بیند».
سدسازی‌ها زیر ذره‌بین کمیته «امنیت آب»
بحران آب در کشور به‌اندازه‌ای جدی است که کمیته «امنیت آب» در کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی مجلس شورای اسلامی تشکیل شد. پرونده سدسازی کشورهای همسایه هم‌اکنون در این کمیته درحال بررسی است. اما دیپلماسی ضعیف آبی ایران اعتراض بسیاری از فعالان و کارشناسان و مسئولان را به‌دنبال داشته است.
دیپلماسی ضعیف آبی ایران
دستگاه دیپلماسی ایران در برابر پروژه‌های خانمان‌برانداز ترکیه واکنش مشخصی نشان نداده است. به‌گفته برخی از کارشناسان، شاید مهم‌ترین دلیل بی‌تفاوتی وزارت امور خارجه ایران به پروژه‌های مخرب آبی ترکیه عدم مطالبه از سوی وزارت نیروست.
وزارت نیروی ایران هنوز به این باور نرسیده است یا نمی‌خواهد بپذیرد که سدسازی عامل بحران آب و تخریب محیط‌زیست است، چراکه اگر وزارت نیرو ایران قبول کند که سدسازی مخرب و عامل بیابان‌زایی است، بسیاری از پروژه‌های سدسازی داخل کشور نیز تحت‌الشعاع این مساله قرار می‌گیرند و باید به بازی سدسازی در ایران نیز پایان داد. این موضوع مهم‌ترین دلیل برای اعتراض‌نکردن و پیگیری‌نکردن ایران در مجامع بین‌المللی در خصوص سدسازی‌های بی‌رویه ترکیه است. همچنین دلیل دیگر بی‌تفاوتی ایران به این مساله نیز می‌تواند برخی ملاحظات سیاسی درباره موضع‌گیری ترکیه و ایران در قبال داعش در منطقه باشد، چر اکه ایران نمی‌خواهد ترکیه در جبهه مخالفان قرار گیرد. به‌همین دلیل این موضوع را به‌صورت رسمی از طریق سازمان‌های جهانی پیگیری نمی‌کند.
دپیلماسی آبی تشکیل شد
اما بالاخره پس از کشمکش‌های فراوان دستگاه دپیلماسی ایران درباره موضوع سدسازی کشورهای همسایه واکنشی نشان داد. معاون وزیر امور خارجه ایران ادعای دولت ترکیه درباره توجه به تبعات زیست محیطی طرح گاپ، برای کشورهای اطراف را قانع‌کننده نمی‌داند، چرا که به گفته او کارشناسان ایران، عراق و سایر کشورهای اطراف، دیدگاه‌های دیگری به طرح «گاپ» دارند.
به گزارش ایسنا، عباس عراقچی از تشکیل بخشی به‌نام دیپلماسی آب در وزارت امور خارجه خبر داده است. مسئولیت کمیته آب به معاونت حقوقی و بین‌المللی دستگاه دیپلماسی سپرده شده است.
معاهده هیرمند پابرجاست
عراقچی درباره مساله تالاب‌های هامون، رود هیرمند و رودخانه هریرود گفت:« در کمیته آب ایران و افغانستان وضعیت تالاب‌های هامون و اکوسیستم این منطقه بررسی شده است. متاسفانه به‌دلیل بی‌توجهی‌هایی که در سال‌های گذشته صورت گرفته و همچنین تغییرات اقلیمی، خیلی از تالاب‌ها به سمت خشک شدن رفته‌اند و برخی از آن‌ها خشک شده‌اند.
خشک شدن تالاب‌ها منجر به ایجاد مشکلاتی در زمینه کشاورزی و همچنین محیط‌زیست، از‌جمله تولید گرد و غبار شده است و اکنون یکی از موضوع‌های مشترک بین ما و افغانستان -که هر دو نیز با آن روبه‌رو هستیم- همین قضیه است. درباره رودخانه هیرمند معاهده‌ای بین ما و افغانستان از سال‌های قبل منعقد شده است، ولی قدیمی بودن این معاهده دلیل بر بی‌اعتبار بودن آن نیست. از نظر دولت ایران و افغانستان این معاهده همچنان معتبر است. آب رودخانه هیرمند از افغانستان سرچشمه می‌گیرد، وارد خاک ایران می‌شود، از تالاب‌های هامون می‌گذرد و دوباره به خاک افغانستان بازمی‌گردد. حقابه‌ای بر همین اساس برای ایران و افغانستان در نظر گرفته شده که ما همچنان به آن پایبندیم».
مشکل حل نشده هریرود
مسئول کمیته آب ایران و افغانستان ادامه داد: «رودخانه هریرود، مساله دیگر مطرح شده در این کمیته است. هنوز هیچ رژیم حقوقی بین ما و افغانستان و همچنین کشور ترکمنستان که به نوعی در این موضوع شراکت دارد، ایجاد نشده است. رودخانه هریرود، پرونده‌ای باز بین ما و افغانستان است. یکسری مطالعات فنی انجام شده است تا مشخص شود سرچشمه‌های تامین آب برای این رودخانه چه نقاطی هستند. کدام نقاط ایران و افغانستان در ارتباط با این رودخانه بالادست و کجاها پایین‌دست هستند.
هدف نهایی ما رسیدن به یک رژیم حقوقی مورد توافق بین دو طرف است و امیدوارم مذاکرات مربوطه سریع‌تر آغاز شود.موضوع آب موضوعی حیاتی به معنای واقعی کلمه است، بنابراین برای همه کشورها و دولت‌ها مهم است».
جنگ آب در خاورمیانه
او در پاسخ به این سوال که با توجه به کمبود آب شیرین در خاورمیانه آیا این احتمال وجود دارد که در آینده نزدیک شاهد جنگ بر سر آب در این منطقه باشیم؟ گفت: «بله، این احتمال وجود دارد. جنگ آب یک موضوع جدید نیست، همیشه وجود داشته است و سال‌ها به عنوان یک خطر جدی در خاورمیانه به آن توجه شده است.
این احتمال وجود دارد که جنگ‌های آینده در این منطقه بر سر آب باشد. اما تاریخ برای ما درس‌های زیادی دارد. طبق تجربیات تاریخی، زمینه‌های جنگ بر سر موضوع آب، می‌تواند به همکاری در این زمینه منجر شود و به همان دلیل، آب در سیاست خارجی اهمیت زیادی پیدا کرده است. ارزیابی‌های بین‌المللی نشان می‌دهد که تا سال ۲۰۲۵ کل منطقه خاورمیانه به‌طوررسمی به‌عنوان منطقه خشک شناخته خواهد شد که ایران نیز شامل آن می‌شود. این وضعیت تا سال ۲۰۵۰ به مراتب وخیم‌تر خواهد شد و کمبود آب و خشکسالی به موضوعی بسیار جدی برای کشورهای خاورمیانه، از جمله ایران، تبدیل خواهد شد و حتی ممکن است بخش‌هایی از سرزمین ایران به طور کامل یا به میزان زیاد، به علت این موضوع، از حیز انتفاع ساقط شوند ».
رایزنی با ترکیه برای گاپ
عراقچی با اشاره به پیامدهای طرح گاپ ترکیه گفت: «رایزنی‌های ما با طرف‌های ترک در این زمینه ادامه دارد. واقعیت این است که موضوعات جهانی امروز دیگر در قالب حاکمیت داخل کشورها نمی‌گنجد.
اکنون کشورها اگر اقدامی‌هایی انجام می‌دهند تاثیر این اقدام‌ها فراتر از داخل خود آن کشورها است و حتی ممکن است تاثیرهای فرامنطقه‌ای داشته باشد و سرتاسر جامعه جهانی را تحت تاثیر قرار دهد. رایزنی‌هایی را به صورت مشخص با ترکیه داریم، اینگونه نیست که یک کشور بتواند ادعا کند که من هر کاری که بخواهم در حوزه سرزمینی ام انجام می دهم و کاری به تبعات آن برای کشورهای همسایه ندارم. چنین موضوع‌هایی از طریق منازعه و درگیری حل نمی‌شوند، بلکه باید آن‌ها را در چهارچوب گفت‌وگو و همکاری پیش برد.
متاسفانه منطقه درگیر مشکلات و مسایل گوناگونی است؛ مسایلی که بین کشورهای این منطقه به‌وجود آمده، آنقدر متنوع و زیاد است که گاهی اولویت‌ها جابه‌جا می‌شود. ما و ترکیه در خصوص موضوعاتی چون سوریه، عراق، مبارزه با تروریسم، بحث کردها و همچنین مسایل دیگر چالش‌ها، گفت‌وگوها و همکاری‌هایی داریم، در برخی ازاین مسایل اشتراک نظر و در برخی اختلاف نظرهایی داریم.ما با دیگر کشورهایی که از این موضوع متاثرند نیز رایزنی‌هایی داریم. با سازمان‌های بین‌المللی از جمله سازمان ملل نیز گفت وگو هایی را در این ارتباط شروع کرده‌ایم ».
