شیخ بهایی چه کمک هایی به ایران کرد ؟

شیخ بهایی یکی از بزرگان ایرانی بود که یادش و خدماتش همۀ وقت در ذهن ما ایرانی ها می ماند .

در این میان مطالعة زندگی بعضی از این شخصیتهای تاریخ‌ساز اثر دیگری بر انسان دارد و زندگی شیخ بهائی از ان جمله هست.

به گزارش تالاب زیرا وی از زمره متفکرانی هست که علم و عمل، سیاست و اخلاق، مدارا با مردم و عرفان و سیر و سلوک را همزمان و در تار و پود شخصیت خود امیخته بود و بر اثر این جهاد علمی و معنویت درونی و خدمت به مردم به مقامی رسید که نامش نگین لوحة علما و دانشمندان هست.

دانش و هنر دو گوهر گرانبها میباشند كه با هم پیوند نزدیك دارند و شیخ بها‌ء‌الدین، دانش و هنر را به خدمت آرمان‌هاي دینی گرفت و به راستی كه مشابه شاخصی از هنر متعهد بود.

 هنر معماری شیخ یادگارهای زیادی دارد كه در تاریخ اصفهان و ایران، بلكه دنیا، پرآوازه هست. این دانشمند بزرگ در این اساس منشأ آثار گران‌قدری شد مهم ترین خدمات شیخ‌بهایی در رونق بخشیدن به شهر اصفهان  عبارتند از:

مسجد امام، ساعت شاخص اوقات شرعی، حمام شیخ بهایی، شهر نجف‌آباد و طرح تقسیم آب زاینده‌رود كه در برای اطلاعات اکثر به مطلب شیخ بهایی اسوه علم و تقوا  و سازهای مشهور شیخ بهایی مراجعه کنید.

آثار معماری و مهندسی شیخ بهائی را از حیث انتساب می‌توان به سه دسته تقسیم کرد؛

 اول ، آثاری که نسبت آن ها به او قوی هست ، مثل اثر مهندسی تقسیم آب زاینده رود برای هفت ناحیه از نواحی اصفهان که خصوصیّات آن بتفصیل در سندی که به طومار شیخ بهائی * شهرت دارد آمده هست ؛

دوم ، آثاری که به گزارش منابع به بهائی منتسب هست ، مثل طرّاحی کاریز نجف آباد مشهور به قنات زرّین کمر، تعیین دقیق قبلة مسجدشاه اصفهان ، طرّاحی نقشة حصار نجف ، طرّاحی و تولید شاخص ظهر شرعی در مغرب مسجد شاه اصفهان و نیز در صحن حرم مطهّر حضرت رضا علیه السلام ، طرح دیواری در صحن حرم حضرت علی علیه السلام در نجف اشرف به قسمی که زوال شمس را در تمام ايّام سال مشخص می‌کند،

 طرّاحی صحن و سرای مشهد مقدّس به صورت یک شش ضلعی ، اختراع سفیدآب که در اصفهان به سفیدآب شیخ مشهور هست ، ساختن منارجنبان * ، طرّاحی گنبد مسجدشاه اصفهان که صدا را هفت مرتبه منعکس می‌کند، وساختن ساعتی که نیاز به کوک کردن نداشت «مدرّس تبریزی ، ج 3، ص 305؛ امین ، ج 9، ص 240؛ نعمه ، ص 55ـ56؛ بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 51؛ هنرفر، ص 455؛ رفیعی مهرآبادی ، ص 467، 471؛ همایی ، ج 1، ص 17»؛

 سوم ، آثاری که انتساب انها به شیخ افسانه آمیز هست و اکثر نبوغ و شخصیّت نادر بهائی دستمایة انتساب این خوارق عادات و افسانه هاي تاریخی به وی شده هست ، مثل حمّام مشهور شیخ بهائی در اصفهان که میگویند مدت زیادی آب آن تنها با نور شمعی گرم بوده هست «مدرّس تبریزی ، همانجا؛ نعمه ، ص 55؛ بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 52؛ رفیعی مهرآبادی ، ص 397، 407».

در بخش فرهنگی، شیخ با تربیت و پرورش گروهی از دانشوران متعهد كه نام بعضی از آنان را در شمار شاگردان وی آوردیم، گام هایي بلند برداشت و  اندیشه هاي اسلامی را در سراسر دنیا گسترش داد.

نگارش حدود صد كتاب و رساله در علوم گوناگون اسلامی، انسانی، پایه، ادبیات و غیره گام دیگری بود كه این عالم جهانگرد و زاهد سیاستمدار برداشت.

نویسنده كتاب “دین و دولت درعصر كنونی” می‌نویسد: شیخ بهایی اضافه بر آگاهی از علوم اسلامی، ریاضیدان و طبیب نیز بود.

وی دیوار صحن مرتضوی “امام علی” را طوری ساخته بود كه در تمام فصول وقت ظهر و زمان نماز را مشخص می كرد. تعیین قبله مسجد شاه اصفهان، تقسیم آب زاینده رود اصفهان به قراء “روستاها” و محلات گوناگون، منارجنبان اصفهان، ساختمان گلخن حمام در اصفهان مشهور به حمام شیخ بهایی كه با یك شمع آب را گرم می كرد. همگی از كارهای وی می باشد.«1 »

شیخ بهایی در حمایت از فعالیت هاي فرهنگی كوشا بود. از جمله بعضی از كتاب هایي كه شیخ به كتابخانه امام رضا«ع» در مشهد اهداء كرده به نام “اعلام الدین دیلمی” خط شیخ بهایی را به یادگار دارد.«2 »

الف- حمایت از محرومان

“سید علیخان مدنی” مشهور به كبیر در كتاب “سلافة العصر” كه یكی از منابع مهم حوادث دوران صفویه هست چنین نوشته هست:

 شیخ بهاءالدین بسیار بخشنده و با سخاوت بود. منزل اي بزرگ و بینظیر داشت كه یتیمان، زنان بی پناه و نیازمندان بدان پناه می بردند. چه بسیار كودكان خردسال كه در آن پایگاه محرومان شیر خوردند و چه بسیار مردم بی پناه كه در سایه آن آرام گرفتند؛ و شیخ كمك هاي فراوان به مردم داشت.

گرچه حمایت از محرومان و مستضعفان راه و عرف دیرینه همۀ انبیاء و اولیاء و عالمان متعهد بوده و شیخ بهایی یكی از شاگردان مكتب پیامبران و از چهره هاي برجسته تاریخ اسلام هست.

ب- احیای نام بزرگان

در راهنمای خراسان آمده هست:«3» در شش كیلومتری شمال غربی مشهد، آرامگاه با شكوه خواجه ربیع واقع هست كه از زیارتگاه هاي بسیار مشهور هست. نام خواجه ربیع در تاریخ، ربیع بن خثیم – بر وزن قریش-  هست. وی جزء تابعین “اصحاب پیامبر اسلام” و یكی از هشت زاهد نامی تاریخ اسلام به شمار می‌آید. “زهاد ثمانیه”

خواجه، تربیت یافته و دوست صمیمی “ابن مسعود” صحابی مشهور پیامبراست. شیخ بهایی در نامه اي كه به شاه عباس صفوی “اول” مینویسد.

 خواجه ربیع را از شورشیان علیه عثمان خلیفه سوم شمرده هست كه در اوایل حكومت حضرت علی «ع» در ری حكومت داشت و در جنگ صفین با چهار هزار سپاهی ایرانی علیه معاویه به كمك علی «ع» شتافت. در این زمان كه در شمال ایران طغیان هایي علیه حكومت اسلامی برپا بود. حضرت امیر او را به حكومت قزوین منصوب كرد.

هنگامی كه لشگر خراسان به جهاد با كفار می رفت خواجه ربیع كه در آن میان بود در طوس وفات كرد و در همین نقطه دفن شد. سال مرگ او را سال 61 و 63 هجری قمری نوشته اند.

شیخ بهایی شاه عباس را وامی داشت كه آرامگاه پر شكوهی بر قبر خواجه بنیان كند. آرامگاه اصلی، بدین ترتیب در سال رحلت شیخ بهایی 1031 هجری قمری به دست “الغ الرضوی” خادم ساخته شده و كتیبه هایي به قلم “علیرضا عباسی” بر آن نوشته شده هست.

چون ساختمان آرامگاه احتیاج به ترمیم هاي اساسی داشت، در سال 1310 هجری شمسی شروع به تجدید ساختمان كردند و كار تعمیر و ترمیم  بالاخره پس از 34 سال در شهریور 1344 هجری شمسی پایان یافت. از جنبه معماری ساختمان خواجه ربیع، منبع الهام تاج محل « یكی از عجائب هفتگانه عالم » بوده هست.

سعی در احیای خاطره مردان بزرگ، یكی از تلاش هاي اجتماعی شیخ بهایی هست كه در این جریان تاریخی ثبت شده هست.

شیخ بهایی در روزگار شاه عباس مشهور، نقش سیاسی مهمی در اداره امور  كشور داشت. جایگاه اجتماعی، اطلاعات گسترده از دنیا، آشنایی با زبان هاي متعارف زمان، و تخصص در علوم اسلامی، و زهد و ساده زیستی از وی چهره اي مشابه و بارز ساخته بود.

او مدّت ها در هرات “شیخ الاسلام” بود و كلیّه امور دینی مردم را رهبری می كرد. پس از مدتی از این سمت كناره گیری كرد و به مسافرت هاي حجاز و مصر و شامات و عراق و آذربایجان پرداخت و پس از سال 1006 قمری كه شاه عباس كبیر، رسماً اصفهان را پایتخت قرار داد منصب شیخ الاسلامی اصفهان را به عهده گرفت.

از سال هاي 1012 قمری تا 1019 مجدداً به مسافرت پرداخت و به شهرهای گوناگون حجاز، شام، آذربایجان و غیره رفت و در این مدت از مقام شیخ الاسلامی كناره گیری كرد. در سال 1019 قمری كه به اصفهان بازگشت تا آخر عمر، از رجال مهم مذهبی و سیاسی كشور بود و امور شرعی اصفهان و مقام شیخ الاسلامی را بر عهده داشت.«4»

قفی الدین اوحدی بلیاتی در عرفات عاشقین لفظ “بهاءالدین” را كلمه فتح ایروان میداند. او می‌گوید: گنج ایروان طلسمی بود كه در ازل به اسم او بسته شده بود.«5»

قبل از علوم و معارف اسلامی ، مهمترین حوزة فعالیت علمی بهائی ، ریاضی و سپس معماری و مهندسی هست . مشهورترین اثر علمی و ریاضی او خلاصة الحساب هست که یک دورة ریاضیّات مقدماتی و متوسّط هست و شروح بسیاری برآن نگاشته شده هست « ایرانیکا ، ذیل مادّه ؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 7، ص 224ـ 225، ج 13، ص 227ـ234؛ نیز رجوع کنید به خلاصة الحساب * ».

دیدگاههای ریاضی بهائی تنها به مطالب خلاصة الحساب محدود نبوده ، بلکه وی در حلّ مسائل فلسفی نیز از ریاضی بهره جسته هست .

برای نمونة در بطلان نظریة عدم تناهی ابعاد « کشکول ، ج 2، ص 204ـ205، 253»، ابطال قول به «جزء لایتجزّي » یا «جوهر فرد» «همان ، ج 1، ص 266» و امتناع تسلسل علل و معلولات «شریف لاهیجی ، ص 1072» به طرح استدلالات ریاضی و هندسی روی آورده هست .

در حلّ مسائل فقهی نیز از ریاضی به نحو مطلوبی بهره جسته که نمونة آن تعیین حجم و وزن آب کُر و تعیین نصاب در زکات هست .

بهائی در کشکول نیز شماری از مسائل ریاضی و هندسی را طرح کرده هست ، از جمله محاسبة جذر اَصَمّ تقریبی «ج 3، ص 437» و تعیین ارتفاع بناها یا عوارض مرتفع بدون داشتن ابزارهای اندازه گیری «ج 2، ص 200ـ201؛ نیز رجوع کنید به ج 1، ص 131ـ134، ج 2، ص 298ـ299، 303، ج 3، ص 166، 173، 224ـ225، 433 ـ 434».

مهمترین آثار بهائی در نجوم تشریح الافلاک و دو رسالة اسطرلاب به فارسی و عربی هست . تشریح الافلاک مختصر هست و بارها به طبع رسیده هست و نسخ خطّي فراوانی از آن در کتابخانه هاي ایران و عراق وجود دارد.

در میان آثار علمی بهائی این کتاب پس از خلاصة الحساب بیش از هر اثر دیگری مورد دقت دانشمندان واقع شده و تا مدتها از کتب درسی حوزه هاي علمیه به شمار می آمده هست .

مؤلف حاشیه اي ، بیش از دو برابر اصل ، نیز بر آن نگاشته هست «برای آگاهی از شروح و حواشی تشریح الافلاک رجوع کنید به امینی ، ج 11، ص 263ـ264؛ نعمه ، ص 355ـ 356؛ آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 186ـ187، ج 6، ص 39». رسالة اسطرلاب به عربی ، مشهور به الصفیحة یا الصّفحة نیز شرح شده هست «رجوع کنید به نعمه ، ص 356»

و رسالة اسطرلاب به فارسی مشهور به تحفة حاتمیّه یا هفتاد باب به خواهش اعتماد الدّوله حاتم بیک صافی اردوبادی «متوفی 1090»، صدراعظم شاه عباس ، نوشته شده هست «بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 66ـ67». این اثر نیز بارها به چاپ رسیده هست .

بهائی در جغرافیا نیز آثار متعددی دارد که مشهور ترین آن ها تضاریس الارض یا رسالة فی کرویّة الارض «995» هست «آقابزرگ طهرانی ، 1403، ج 4، ص 200، ج 17، ص 292».

همینطور ، تبحّر بهائی در علوم غریبه ریشة انتساب بعضی افسانه هاي دیگر، هست مثل آگاهی شیخ از سرمة خفا و تعلیم آن به نااهل و دفن کردن دو قطعه سنگ در شیراز و اصفهان برای دفع وبا و طاعون . بعضی منابع این حکایات را ساختگی دانسته «مدرّس تبریزی ، همانجا؛ بهاءالدین عاملی ، کلیات ، مقدمة نفیسی ، ص 47ـ53» و بعضی دیگر انها را تلقّي به قبول کرده اند «نوری ، 1415ـ1416، ج 2، ص 229ـ230؛ عباس قمی ، 1327 ش ، ج 2، ص 513ـ514؛ خراسانی ، ص 639ـ640».

 در این میان ، استفادة شیخ از کتابی با عنوان کلّه سر که شامل علوم کیمیا، لیمیا، هیمیا، سیمیا، ریمیا، بوده هست ، به گزارش خود او مستند هست «طباطبائی ، ج 1، ص 244». همینطور ، مصاحبت وی با آگاهان از علوم خفیه به گزارش محمدتقی مجلسی «1414، ج 5، ص 309» متیقّن هست .

 در کشکول «ج 1، ص 313، ج 2، ص 188، 309، ج 3، ص 321» نیز مطالبی در علوم غریبه و طلسمات آمده که حاکی از اطلاع بهائی بر آنهاست «برای اطلاع از سایر انتسابات افسانه اي به شیخ بهائی رجوع کنید به تنکابنی ، ص 238».

همینطور فالنامه هایي که به نام بهائی به طبع رسیده فاقد اعتبار، ولی و حاکی از نفوذ شخصیّت او در فرهنگ عامّه هست . نیز کتاب اسرار قاسمی که به قاسم نامی از شاگردان بهائی منسوب هست و دربارة آن حکایات غریبی نقل شده هست ، با آنکه محدّث نوری «1415ـ1416، ج 2، ص 228» به نقل از محبوب القلوب آن را آورده ، بی اساس می نماید.

 آن چه مسلّم هست ، به گزارش سیدحسن کرکی ، بهائی از دانشهایی که هیچکس از علمای عامّه و خاصّه قبل از او و در زمان او از انها اطلاع نداشتند، آگاهی داشته «خوانساری ، ج 7، ص 57ـ 58» و همین سبب شده هست که هر امر عجیبی را بدو نسبت دهند «مدرّس تبریزی ، ج 3، ص 304ـ305؛ نوری ، همانجا».