گروه معارف- رجانیوز: ۱- موسسان، از آن رو مهم هستند که برای زیست آدمیان در آن دوره تاریخی طرحی دارند، آنان فهم و نسبتی با هستی مییابند و ذیل این تفکر و فهم، برای سیاست و معیشت اجتماعی، طرح‌ها و ایده‌هایی را به ارمغان می‌آورند که تناسبی با آن زمانه و دوره تاریخی نیز دارد. از همین روی نزدیک شدن به فکر و عمل یک موسس در واقع نزدیک شدن به طرح و بنیاد فکری او و مشارکت در جهانی است که در سر دارد؛ مشارکت در فهم او از عالم و زمانه خویش است و اگر این مهم محقق نشود هیچ تقربی به آن موسس رخ نداده است ولو صدها و هزاران صفحه «پیرامون» اندیشه‌ها و نظرات او در ابواب مختلف نگاشته شود و بحث شود. به عبارتی ماندن در سطوح اندیشه یک موسس ما را به عمق فکری او نزدیک نمی‌کند، عمقی که همان طرح او برای اداره و زیست و معیشت در جهان معاصر است. تجربه نشان داده است پایه‌های این طرح‌ها در جوانی این افراد ایجاد شده است.
۲- طرح امام خمینی چیست و چگونه می‌توان به آن نزدیک شد و آن را فهم نمود؟ و آیا درکی که ما اکنون از امام داریم با طرحی که در ذهن امام بوده است، تطابق دارد؟ یک پاسخ درست و اجمالی آن است که امام خمینی ذیل اندیشه احیای جهان دینی و فقهی، تمنای بازسازی تمدن دینی از دست رفته را داشته است. امام یک فقیهی احیاءگر است و طرح او برای حیات یک طرح دینی- فقهی است؛ طرح او همان طرحی است که در کافی و منلایحضرهالفقیه و تهذیب و استبصار ریخته شده است. این سخن درست است اما یک نکته دیگر را باید به آن اضافه نمود و آن التفات و به حساب آوردن تمدن غالب و وضعیت حاکم بر جهان در دوران غیبت و به خصوص غرب به مثابه تمدن رقیب و البته اکنون، پیروز است. طرح امام، «چگونگی احیای تفکر، فرهنگ و تمدن و معیشت الهی و دینی در جهان معاصر متجدد و الحادی» است.
۳- در غالب طرح‌های مطالعاتی که در مورد امام صورت می‌پذیرد دو بنیاد اساسی امام مورد غفلت واقع می‌گردد. زیرا غالب این طرح‌ها بر صحیفه امام تاکید دارند که مجموعه سخنرانی‌ها و نوشته‌جات امام است که ناظر به سطوح عملی و اداره اوضاع است و بر این اساس چند ایده و فکر اصلی امام بسیار کمتر مورد توجه و پژوهش و ترویج قرار می‌گیرد. به نظر می‌رسد اگر کسی بخواهد امام را آن‌گونه که بود بشناسد و به تفکر امام نزدیک شود باید سه اثر امام بیش از صحیفه را مورد مداقه قرار دهد. این آثار عبارت‌اند از: کشف اسرار، مصباحالهدایه و کتاب البیع. چرا این آثار مهم‌تر از صحیفه هستند؟
۴- به نظر می‌رسد کتاب کمیاب و کمتر خوانده شده کشف اسرار، بازگو کننده مساله اصلی اندیشه و عمل امام است. این کتاب با یک دغدغه آغاز و با یک ایده اجمالی برای پاسخ به آن ادامه می‌یابد. مساله و پاسخی که حضرت امام کمابیش تا آخر عمر همان مساله و پاسخ را دنبال نمودند و عجیب است که کتاب به این مهمی کمتر در بین ما خوانده شده است. برای آشنائی مخاطب با این کتاب در اینجا برخی از سرفصل‌ها و موضوعات اصلی کتاب را متذکر می‌شویم:
ص ۹: چرا رضاخان با علما بد بود؟/ ص ۱۰: گفتار اول توحید/بیان شرک مجوس و ثنویه/ ص ۱۷: مبارزه اسلام با کی بود؟ /ص ۱۸: آیات رد بر شرک و بتپرستی/ ص ۳۰: از مردگان حاجت خواستن شرک نیست/ ص ۳۱: آراء فلاسفه در بقاء نفس/ ص ۳۵: آراء فلاسفه اسلام/ ص ۳۷: رای دکارت در مساله و آراء ۴۷ نفر از فلاسفه اروپا/ ص ۴۰: شفا خواستن ار تربت شرک نیست/ ص ۴۵: معجزه پامبران/ ص ۵۰: بحثی در غیبگوئی/ ص ۶۰: پرسشی در باب گنبد و بارگاه/ ص ۶۸: بحثی در مورد زیارت جامعه/ ص ۷۷: شفاعت/ ص ۸۳: بدا/ ص ۹۰: استخاره/ ص ۱۰۵: گفتار دوم در امامت/ ص ۱۱۰: امرا و سلاطی اولی الامر نیستند/ ص ۱۱۲: گفتار شیعه در امامت/ ص ۱۱۳: چرا اسامی امامان در قرآن نیامده؟/ ص ۱۱۴: مخالفت‌های ابوبکر و عمر با قرآن/ ص ۱۲۸: تقیه/ ص ۱۴۱ تا ۱۶۵: غدیرخم و اثبات وصایت امیرالمومنین/ ص ۱۶۶: عزاداری/ ص ۱۷۹: در پیرامون ولایت روحانی/ ص ۱۷۹: یک نظر به حکومت و قوانین جهان/ ص ۱۸۰: حکومت لازم است و حق خدا است/ ص ۱۸۵: مجلس موسسان تشکیل حکومت می‌دهد/ ص ۱۸۶: چگونگی حکومت فقیه و عدم مخالف آنان با دولت/ ص ۱۸۷: دلیل حکومت فقهی در زمان غیبت/ ص ۱۸۹: چگونگی اجازه دادن فقیه و حال مشروطه امروز/ ص ۱۹۲: بحثی در تقلید/ ۲۰۱: نظری در باب روحانیت و حال پهلوی/ ۲۰۱: شرائط مصلح روحانی/ ۲۰۲: در پیرامون کارکردن روحانی/ ۲۰۳: شغل روحانی چیست؟/ ۲۰۵: باید روحانی حزب جداگانه باشد/ ۲۰۷: بودجه روحانی/ ۲۰۹: روحانی به میل توده سخن نمی‌گوید/ ۲۱۰: روحانی پاک دیندار بیشتر مورد توجه توده است/ ۲۲۱: گفتار چهارم: در حکومت/ ۲۲۱: دولت چون به وظیفهاش عمل نکند ظلمه است/ ۲۲۲: راه ایجاد اتحاد در توده/ ۲۲۴: پیرامون کلاه پهلوی/ ۲۲۵: پیرامون قرارداد وثوق الدوله/ ۲۲۵: ...ذکر حکومت دیکتاتوری/ ۲۲۷: پیرامون دخول در حکومت دیکتاتوری/ ۲۲۷: علما دخول در حکومت را برای اصلاح جایز می‌دانند/ ۲۲۹: جهاد / ۲۲۹: فرق بین کشورگیری اسلام و جهانیان/ ۲۳۰: جنگ برای حفظ استقلال کشور به حکم اسلام واجب است/ ۲۳۲: مقصود از آنکه حکومت باید به دست فقیه باشد/ ۲۳۳: رضا خان لایق سلطنت نبود/ ۲۳۴: دین و عقل با زندگی امروز نمی‌سازد/ ۲۳۷: اسلام تکلیف حکومت را معلوم کرده/ ۲۳۸ اسلام برای هر چیزی تکلیف معین کرده/ ۲۳۹: وظیفه دولت/ ۲۴۱: پیرامون دخول در کار دولتی/ ۲۴۲: در نظام اجباری کنونی و نتایج بد او/ ۲۴۴: در تشکیل نظام در اسلام/ ۲۴۵: نظام اجباری در اسلام/ ۲۴۶: موازنه اداره تبلیغات اسلام با تبیلغات امروز/ ۲۴۹: چه چیزی به خزانه دولت آسیب می‌زند/ ۲۵۲: چرا مردم به قوانین بدبین و به دین خوشبین هستند/ ۲۵۵: مالیات/ ۲۵۶ : بودجه کشور اسلامی/ ۲۶۳: قانون مالی اسلام تشکیل حکومت بزرگ می‌دهد/ ۲۶۶: زیان‌های قانون گمرک/ ۲۷۲: زندگی پر آشوب اروپا/ ۲۷۲: انتقاد از وضعیت اروپا/ عمل نکردن توده به قانون عیب قانون نیست/ ۲۷۴: مفاسد برخی قوانین کنونی/ ۲۷۵: سلاطین سابق، عمل به اسلام نمی‌کردند/ ۲۷۶: مقایسه بین تربیت دینی و کنونی/ ۲۷۹: دانشگاه جندی شاپور/ ۲۷۷: زیانکاری زمامداران به طب یونانی/ ۲۸۲: راجع به قانون اوقاف رضاخان/ ۲۸۳: زیان‌های روزنامه‌ها و نویسندگان/ ۲۸۴: اولوالامر چه کسانی هستند؟/ ۲۸۶: اگر بازرگان مالیات ندهد، حق دارد/ ۲۸۸: گفتار پنجم: قانون/ ۲۸۸: بشر حق قانونگذاری ندارد و همه حکومتهای جهان دیکتاتوری است/ ۲۹۰: چگونگی حکومتهای عالم و ما/ ۲۹۱: دین صدر اسلام و امروز یکی است/ ۲۹۲: سرچشمه بدبختی کشور چیست؟/ ۲۹۴: نظر به طور کلی راجع به قوانین کشور/ ۲۹۶: قانون ثبت در اسلام/ قانون آئین دادرسی در اسلام شرائط قاضی در اسلام/ ۲۹۹: قانون مرور زمان بیدادگری است/ ۳۰۰: شرائط ریشه کردن قانون در دل‌ها/ ۳۰۱: عمل نکردن توده به قانون تقصیر قانونگذاران و زمامداران است/ ۳۰۱: علت خرابیها چیست؟/ ۳۰۲ دین و عقل و طبیعت/ ۳۰۵: بحثی در ناسخ و منسوخ و همیشگی بودن دین اسلام/ ۳۱۸ به بعد: بحث‌هایی پیرامون سیره عقلاء، فهم احادیث، بحار الانوار/ ۳۳۰: شمه‌ای از فعالیت اجانب در ممالک اسلامی و کارهای رضاخان و آتاتورک.
امام در کشف اسرار به دنبال احیای اسلام آن هم اسلامی ناب و فقهی است و طرح‌های اولیه حکومت دینی و ولایت فقیه در این کتاب موجه شده‌اند. طرفداری از طب سنتی، انتقاد از قوانین، سربازی، گمرک و مالیات، و دفاع از شریعت، خمس و زکات و... برابر هم نهادن دو الگو و سبک زندگی غربی و اسلامی در واقع مهم‌ترین کار امام در این کتاب بوده است. هر چند این نظرات بعدها تعدیل شد اما بنیان نگاه امام به اسلام و غرب را باید در این کتاب یافت و این چیزی است که ما کمتر مورد توجه قرار دادهایم.
۵- همین نگاه با تمرکز بیشتر بر فقه در کتاب مکاسب امام پیگیری شده است و در آن‌جا بحث ولایت فقیه صبغه‌ای فقهی‌تر گرفته است. این کتب مورد توجه بیشتری بوده است. اما کتاب مصباح وجه اهمیت بیشتری دارد. امام در مصباح سعی نموده است باطنی‌ترین وجوه دین‌داری و نظام هستی‌شناسی و انسان‌شناسی خود را بر اساس عرفان ابنعربی شرح دهد. هر چند در شرح اسفار امام به تناسب بحث‌ها چنین کرده بود، اما رساله مصباحالهدایه از باب اختصار و صراحت اهمیت بیشتری دارد. سرفصل‌های این کتاب خود گویای اهمیت آن برای هر فردی است که در دل سودای تقرب به این اندیشه را دارد:
بیان برخی از اسرار خلافت محمدی(ص) و ولایت علوی(ع) در حضرت علمیه و پاره‌ای از مقام نبوت/ در «عماء» و بطون بودن «هویت غیبی احدی» و ناشناخته بودن آن بر پیغمبران و رسولان/ عدم توجه «هویت غیبی» به اسما و صفات و عدم تجلی در صورتها و آینه‌ها/ حقیقت غیبی با صفت بطون و اسم باطن در برابر اسم ظهور و ظاهر نیست/ تباین و اشتراک حقیقت غیبی با خلق غلطیدن متکلمان و فیلسوف‌نماها در تشبیه و تعطیل؛ و نگاه عارف بینا در توحید/ مذهب صحیح «توحید» در روایات ارتباط اسما و صفات توسط فیض اقدس با مقام غیب مطلق/ لزوم خلیفۀ الهی برای ظهور و بروز اسما و صفات/ دو چهرۀ خلیفۀ الهی/ اسم الله اعظم در مقام تعین اولین گیرندۀ فیض از «فیض اقدس» نخستین ظهور حضرت اسم اعظم/ چگونگی خلافت در ظهور/ تشبیه ظهور خلیفۀ الهی به ظهور و سریان نفس در قوا/ کثرت اسمایی اولین کثرت در دار وجود / نزدیکی و دوری از فیض اقدس، ملاک وحدت و کثرت اسماء/ جامعیت و وجه نامگذاری یکایک اسمای الهی/ الفاظ و عبارات حجابهای حقایق و معانی/ دلالت آیات شریفۀ پایانی سورۀ حشر بر اتحاد حضرت الهی با غیب هویت و اتحاد اسما و صفات با ذات احدیت/ بیان عظمت شان خلافت الهی و مقام «عندیت»/ خلافت الهی، روح خلافت محمدی(ص)/ چگونگی ارتباط خلیفۀ الهی با اسما و صفات/ تعینپذیری صورت حضرت غیبی با تعینات اسما و صفات/ عین ثابت محمدی(ص) اول ظهور در نشئه اعیان ثابته/ خلافت عین ثابت انسان کامل بر همۀ اعیان ثابته/ حقیقت قضا و قدر/ منشا و سرآغاز «بداء»/ عین ثابت انسان کامل خلیفۀ بزرگ الهی و دارا بودن «معیت قیومی» با هر عین/ حقیقت خلافت و ولایت در دو مقام غیب و ظهور/ «اسم الله اعظم» بر دیگر اسما با دو اسم «حکم و عدل.... صباح سوم: در اسرار خلافت و نبوت و ولایت در نشئۀ ظاهر خلقی و سر بعثت انبیاء و نسبت جایگاه آنها با پیامبر(ص) و...
۶- نتیجه آنکه همین تورق کنونی حتی برای آشناترین افراد به اندیشه امام که بر اساس صحیفه، امام را می‌شناسند، بیان‌گر آن است که ما هنوز وجوه مهمی از اندیشه امام را نمی‌شناسیم. بنیاد جهان امام نه در صحیفه که در مصباح و کشف اسرار است و اگر این دو کتاب مورد نظر قرار گیرد، صحیفه معنادار خواهد بود.
عطاءالله بیگدلی
