مردی که قنات را احیا کرد
زندگی > مهارت‌ها – همشهری دو – حسین زندی:
قاسم‌آباد همدان ازجمله روستاهایی است که فاضلاب، اراضی‌اش را سیراب می‌کند.
اگرچه در گذشته همه این ۴۰۰هکتار بیشه‌زار و زمین‌های کشاورزی روستا از طریق آب قنات آبیاری می‌شد اما بیش از ۲دهه بود که فاضلاب جایگزین قنات شده بود و آبیاری بیشه‌زارها از طریق فاضلابی که از کنار روستا می‌گذشت صورت می‌گرفت تا اینکه مهرماه سال ۹۲، دهیارجدید قاسم‌آباد توسط شورای روستا برگزیده شد.محمدهاشم پاکیزه در ۳سال گذشته نه‌تنها توانسته چهره روستا را تغییر دهد بلکه رضایتمندی را به ساکنان این روستای بزرگ هدیه کرده است. او‌تحصیلکرده برق و الکترونیک است، شغل اصلی او درحوزه گردشگری بوده. او از این ظرفیت استفاده کرده و یکی از قنات‌های تاریخی روستا را احیا کرده است و باعث شده بیش از ۵۰درصد کشاورزان و باغداران روستا برای آبیاری از فاضلاب استفاده نکنند. همچنین تلاش می‌کند تا با احیای دومین قنات روستا نیم دیگر کشاورزان هم از فاضلاب فاصله بگیرند. پاکیزه درنظر دارد قنات تاریخی روستا را به یک سایت گردشگری تبدیل کند تا انسان ها روستا از گردشگری به‌عنوان روش معیشت مکمل بهره ببرند.
در زمان خشک‌بودن آب قنات، آب‌رسانی به اراضی چگونه انجام می‌شد؟با توجه به خشک‌شدن قنات‌های روستا در یک دهه گذشته، کشاورزان برای حفظ اراضی اجباراً به تغییر کشت از باغداری و کشاورزی به کشت درختان غیرمثمر و صنعتی روی آورده بودند و با استفاده از پساب‌ها آبیاری می‌کردند.
مرمت و لایروبی قنات قاسم‌آباد را از چه زمانی شروع کردید؟این پروژه در سال ۹۳ به‌منظور تأمین آب شرب و آب کشاورزی روستا توسط دهیاری آغاز شد. تا پیش از این، تمامی اراضی روستا با آب فاضلاب شهری آبیاری می‌شد که بسیار خطرناک بود. بیش از ۲ دهه بود که اقدامی برای قنات‌ها صورت نگرفته بود و یک قطره آب هم از قنات جاری نمی‌شد. در ۲ سال گذشته بخشی از قنات تاریخی روستا لایروبی شد و امروز خوشبختانه بیش از ۵۰درصد اراضی با آب قنات آبیاری می‌شود. طرح را ادامه می‌دهیم تا تمام آبیاری زمین‌های روستا از طریق آب قنات صورت بگیرد.
روستا شبکه فاضلاب دارد؟ده ها سال پیش، شبکه فاضلاب در بافت سنتی روستا توسط خود انسان ها انجام شده است اما در بافت جدید شبکه‌ای وجود دارد که استاندارد نیست که امیدواریم بتوانیم استاندارد‌سازی کنیم. با توجه به تعاملی که بین دهیاری و آب فاضلاب روستایی استان بوده امکانات و مصالح در اختیار ما قرار گرفته اما اجرا برعهده ماست. در مورد آب هم یک چاه به اداره آب داده‌ایم تا کمبودها تأمین شود.
بسیاری از روستاهایی که در مسیر خروج فاضلاب از شهر تا تصفیه‌خانه قرار گرفته‌اند از آب فاضلاب برای کشاورزی استفاده می‌کنند، آسیب‌های بهداشتی موضوع را بررسی کرده‌اید؟بله، متأسفانه آبیاری اراضی با فاضلاب، ضمن کاهش بهره‌وری اقتصادی حاصل از کاهش کیفیت محصولات کشاورزی، به سلامت جامعه آسیب می‌رساند؛ هر چند این موضوع توسط دهیاری مورد بررسی کارشناسی و مطالعه قرار نگرفته اما به راحتی می‌توان به رابطه مستقیم افزایش بیماری‌های پوستی و افزایش آمار مرگ‌ومیر در اثر تومورهای کلیوی و انواع سرطان‌ها پی‌برد. افزایش بیماری‌ها در افراد روستا طی یک‌دهه گذشته خود گواه براین موضوع است. ضمن اینکه شاید کشاورزان با استفاده از فاضلاب به منافع کوتاه‌مدت خود در راستای تأمین مخارج زندگی دست پیدا کنند اما با این رفتار تمام جاذبه‌های تاریخی و طبیعی روستاها از بین خواهد رفت.
وضعیت پسماند روستا چگونه است؟قاسم‌آباد از ۲۵شهر استان پرجمعیت‌تر است. پسماند آن در دوره‌های قبل به‌صورت دستی هر هفته ۲مرتبه جمع‌آوری می‌شد و مشکلاتی داشت اما از سال ۹۲ ماشین‌آلات خریداری کردیم و از سال ۹۳ همه‌روزه پسماند به‌صورت مکانیزه جمع‌آوری و به سکوی شهرداری منتقل می‌شود. ما نخستین روستایی هستیم که واحد مدیریت پسماند روستایی را تاسیس کرده‌ایم و نخستین گام ما این است که با کمک اداره محیط‌زیست استان دوره‌های آموزشی برای دانش‌آموزان را از ابتدای مهرماه اجرا کنیم. همچنین طرح تفکیک از مبدأ را برای نخستین‌بار در استان از قاسم‌آباد آغاز کرده‌ایم.
با توجه به موقعیت جغرافیایی روستا اگر قاسم‌آباد به شهر الحاق شود چه اتفاقی می‌افتد؟ما به نمایندگی از انسان ها هیچ برنامه‌ای برای شهرشدن قاسم‌آباد نداریم. تاکنون ۳بار دعوت شده‌ایم و قانوناً، نظر نهادهای محلی در بحث الحاق روستا به شهر شرط اصلی است. ما نیز به‌دنبال توسعه پایدار روستا هستیم و با این اصل مخالفیم. رئیس‌جمهور هم در روز ملی روستا فرمودند: «روستا باید روستا بماند». انسان ها دنبال تغییرکاربری نیستند. قانون حفظ اراضی زراعی این اجازه را نمی‌دهد که نگین سبز قاسم‌آباد تبدیل به برج و آپارتمان شود. انسان ها که مالکین اصلی روستا هستند مخالف این رویکرد هستند.
احیای قنات چه نقشی در ایجاد انگیزه در مالکان برای تداوم کاربری اراضی و بقای حیات طبیعی روستا دارد؟انسان معمولا درخصوص کنش‌های خود، برحسب رابطه سود و زیان عمل می‌کند. بنابراین کوته‌فکری محض است اگر صرفا به احیای قنات به‌منظور تأمین آب برای کشاورزی بیندیشیم. اگر اینطور عمل کنیم این روستا همانند تعدادی از روستاها که هم‌اکنون تبدیل به حاشیه شهر شده‌اند خواهد شد و تمام پتانسیل‌های فرهنگی و تاریخی خود را از دست خواهد داد؛ بنابراین امروز ما با پشتوانه فکری انسان ها درصدد استفاده از پتانسیل‌های اقتصادی خود در حوزه گردشگری هستیم و نخستین گام ما در این مسیر مطالعه ایجاد سایت گردشگری قنات قاسم‌آباد است.
با توجه به اینکه تجربه ایجاد سایت گردشگری قنات را برای نخستین‌بار در غرب کشور آغاز کرده‌اید فکر می‌کنید این طرح تا چه حد مورد استقبال گردشگران واقع شود؟هر چند که پاسخ دقیق به این سؤال باید به زمان بعد از مطالعه طرح موکول شود اما آنچه مسلم است همگام با توسعه زیرساخت‌های گردشگری باید در جست‌وجوی ظرفیت‌ها و جاذبه‌های بیشتری برای رونق گردشگری کشور بود. از آنجا که آب منشأ بسیاری از تمدن‌های شناخته‌شده تاریخ است، قنات را می‌توان در زمره کهن‌ترین دستاورد تکنیکی جوامع بشری به‌حساب آورد. معرفی این جلوه تاریخی به گردشگران، می‌تواند مقدم بر همه جنبه‌های تمدنی و تاریخی کشور باشد چراکه قنات و سایر سازه‌های آبی مرتبط، مبنای تمدن و ساختارهای اجتماعی و اقتصادی جوامع بشری در سده‌های گذشته بوده‌اند.
چگونه می‌توان از تجربه قاسم‌آباد برای روستاهای دیگر بهره برد و این روستا را به‌عنوان الگو معرفی کرد؟در روستاهایی که تغییر نگرش نسبت به منابع زیستی، طبیعی و تاریخی رخ ندهد امکان سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری وجود نخواهد داشت. الگو برداری از تجارب موفق در روستاها را می‌توان به‌عنوان یکی از عناصر فرهنگی جوامع روستایی برشمرد؛ بنابراین دهیاری قاسم‌آباد در مرحله اول وارد سرمایه‌گذاری در بخش گردشگری خواهد شد. این رفتار باعث ایجاد انگیزه و الگوبرداری در اهالی روستا نسبت به سرمایه‌گذاری در حوزه گردشگری می‌شود. پس از این مرحله، می‌توانیم برای روستاهای با موقعیت و پتانسیل مشابه الگو شویم.
کاری که شما آغاز کردید در کشور ما جدید است. جامعه محلی چه برخوردی داشتند؛ همراه بودن یا واکنش منفی داشتند؟جامعه روستایی امروز با جامعه روستایی چند دهه گذشته یک تفاوت بسیار آشکار دارد و آن‌هم افزایش سطح سواد و دانش فنی خانوارهای روستایی است. جوانان تحصیلکرده روستایی امروزه مشاوران خوبی برای پدران و مادران باتجربه هستند، به‌همین دلیل ما اعتقاد داریم این کار شدنی است. جامعه محلی همیشه حامی ما بوده است و اگر از جانب ایشان حمایت نمی‌شدیم امروز موفق به احیای قنات نشده بودیم.
سمساریزدی و قاسمآباددکتر علی‌اصغر سمساریزدی، مدیر مرکز بین‌المللی قنات و سازه‌های آبی در ایران و مولف کتاب قنات زارچ که به‌تازگی برگزیده بخش بزرگسال در شاخه تاریخ، جغرافیا و باستان‌شناسی شده است، با شنیدن تلاش‌هایی که در قاسم‌آباد صورت گرفته، هفته گذشته به همدان آمد و از قنات قاسم‌آباد بازدید کرد. دهیار قاسم‌آباد امیدوار است با استفاده از تجربه‌های این دانشمند ایرانی، شرایط ثبت ملی قنات قاسم‌آباد فراهم شود. او پس از بازدید قنات قاسم‌آباد می‌گوید: من قنات قاسم‌آباد را دیدم. لازم است از دهیاری این روستا تشکر کنم. فوق‌العاده کار ارزشمندی است و از عواملی که دهیاری را یاری کردند تا این قنات احیا شود نیز تشکر می‌کنم. به‌دلیل اینکه در کوهپایه، سطح آب چندان پایین نرفته و کاهش پیدا نکرده بنابر این امکان احیای اکثریت قنات‌ها وجود دارد. این قنات یکی از بهترین قنات‌هایی است که می‌تواند بدین‌منظور مورد استفاده قرار گیرد؛ معبر بزرگی دارد، آمدوشد با سهولت صورت می‌گیرد و دسترسی به آن هم نسبت به قنات‌های کویری آسان‌تر است. یکی از کارهایی که باید انجام شود این است که از باستان‌شناسان دعوت شود تا قدمت آن را تشخیص دهند.
معماری قنات یا کاریز مختص ایرانیان است و این فناوری زیبا اما پیچیده و پیشرفته بیش از ۳هزار سال در ایران پیشینه دارد. پیشینه قنات در استان همدان نیز همپای استان‌های کویری است. طاق‌های قوسی که با سنگ درون برخی قنات‌های تاریخی شهر ایجاد شده نشان از معماری پیشرفته قنات در این خطه دارد. عنوان‌هایی مانند قنات گبری که به دوران پیش از اسلام نسبت داده می‌شود، قنات‌های دوطبقه و قنات‌های پرآبی که به خروجی آن شترگلو گفته می‌شد و نام مکان‌هایی که براساس نام چشمه‌ها و قنات‌ها انتخاب شده بود نشان می‌دهد چه اندازه قنات مورد توجه ساکنان قدیمی این شهر بوده است. به‌دلیل وجود همین قنات‌هاست که همدان را شهر هزار چشمه میخوانند. وجود الوند باشکوه و چشمه‌سارهایی که از آن جاری می‌شود باعث ایجاد قنات‌هایی شده که صدها بلکه هزاران سال، این منطقه را سیراب می‌کرده است. نابودی قنات‌های شهر توسط کسانی که منافع کوتاه‌مدت خود را در زمین‌خواری و ساخت‌و‌سازها می‌دیدند اتفاق افتاد و قنات‌ها و چشمه‌های همدان، زیرسازه‌های بتنی‌قطع شدند و از بین رفتند. تعدادی از قنات‌هایی که از چشم بسازوبفروش‌ها در امان مانده بودند هم در سایه بی‌تدبیری مدیران به مسیر فاضلاب تبدیل شدند. هنوز نیز به‌علت نبود سیستم انتقال فاضلاب شهری در برخی نقاط، ازجمله منطقه جولان، قنات‌ها محل گذر فاضلاب است.
از معدود قنات‌هایی که به‌صورت مخروبه در همدان باقی‌مانده می‌توان به قنات روستای قاسم‌آباد اشاره کرد. براساس اطلاعات موجود، قدمت روستای قاسم‌آباد به ۸۰۰سال می‌رسد و به‌نظر می‌رسد پیشینه قنات نیز کمتر از روستا نباشد. در کتاب همدان‌نامه دکتر پرویز اذکایی آمده که بعد از حمله مغول‌ها، یعنی حدود۷۵۰ سال پیش ۲ منطقه در همدان به شهر تبدیل می‌شود و رونق می‌گیرد. یکی روستای «دیزج» در اطراف «تپه پیسا» و دیگری «قاسم‌آباد» که دهه‌های متمادی تا ۱۵۰سال رونق خوبی داشته است و به آن همدان‌نو می‌گفتند. قاسم‌آباد یکی از روستاهای بخش مرکزی همدان است که با شهر همدان کمتر از یک‌کیلومتر فاصله دارد. این روستا در شمالی‌ترین نقطه شهر قرار گرفته و بیش از ۹هزار نفر جمعیت دارد که در ۳هزار و ۲۰۰خانواده زندگی می‌کنند. از این تعداد، کمتر از ۵۰درصد بومی و بقیه مهاجر هستند. قاسم‌آباد یکی از روستاهایی است که بیش از ۴۰۰هکتار بیشه‌زار دارد. در گذشته بیشتر درختان آن صنوبر و تبریزی بود اما مدتی است که باغداران قاسم‌آباد به جای درختان یادشده و درختان میوه، زبان گنجشک می‌کارند. ویژگی این‌گونه در بهره‌برداری زودهنگام است. آنها هر ۳سال درختان زبان گنجشک را می‌برند اما با بریدن هر درخت ۳تا۵ شاخه جدید جای آن را می‌گیرد؛ این روند همواره تداوم دارد.
