تفسیر آیت الله هاشمی رفسنجانی، راهنمایی برای محققان و مفسران قرآن است
مهر نوشت: تفسیر موضوعی راهنما به همت مرحوم آیت الله اکبر هاشمی رفسنجانی است که فیش برداری های آن در زندان پهلوی انجام شده است. درباره این تفسیر موضوعی با دکتر عادل نادرعلی، استاد دانشگاه رازی کرمانشاه و صاحب تفسیر روایی مطلع الانوار، گفتگوی کوتاهی انجام داده ایم.
نادرعلی در ابتدا گفت: در عالم تفسیر از صدر اسلام تاکنون روش های تفسیری گوناگونی هم در میان اهل سنت و هم شیعه رایج بوده است. مثلاً روش روایی مانند تفسیر عیاشی و تفسیر قمی در شیعه و تفسیر الدر المنفور سیوطی و طبری در اهل سنت. روش دیگر، روش تفسیر کلامی است، مانند تفسیر التبیان و تفسیر مجمع البیان در شیعه و تفسیر زمخشری و بیضاوی در میان اهل سنت. البته هم کلامی اشعری وجود دارد مانند تفسیر امام فخر رازی و هم تفسیری معتزلی مانند زمخشری و بیضاوی وجود دارد.
وی گفت: روش دیگر، تفسیر فلسفی است مانند تفسیرهای منسوب به ابوعلی سینا و صدرا. در تفسیر کلامی از تفسیر تستری، یا تفسیر بیان السعاده سلطان علی شاه می توان نام برد. این اثر که الان پیرامونش سخن می گوییم، یعنی تفسیر راهنما، اثر مرحوم هاشمی رفسنجانی، در هیچ کدام از این مکاتب و روش های تفسیری نمی گنجد. از باب اینکه بر این باورم که مولف آن قصد تفسیر قرآن نداشته، بلکه مقصود آن تهیه مواد اولیه برای محققان و مفسرانی است که بعداً قصد کار در این زمینه را دارند. لذا همانگونه که صاحب اثر در مقدمه عنوان می کند، گروهی زیر نظر ایشان اقدام به این کار می کنند. دوم اینکه در زمانی این اثر نوشته می شود که در حقیقت نرم افزارهای امروزی وجود نداشته است. لذا به نظر می رسد که این اثر در یک مقطع زمانی خاص می توانسته است مورد استفاده محققین قرار بگیرد. اما امروز با این نرم افزارهای پیشرفته تقریباً از حیز انتفاع بیرون است.
مولف تفسیر روایی مطلع الانوار افزود: روش نگارش این اثر به این گونه است که از اول قرآن تا انتها آیه یا آیاتی ذکر می شود، سپس با توجه به مفردات و لغات آیه موضوعاتی را که به نظر نویسندگان می آمده که ممکن است که در این آیات مطرح باشد، نام می برند. علاوه بر این با استدلال و با استفاده از روایات تفسیری باز مطالب مورد بحث آن آیه یا آیات تذکر داده می شود. لذا در حقیقت قصد این اثر تفسیر نیست، بلکه قصد آن تعیین موضوعات احتمالی مطرحه شده در آن مجموعه آیات است. حتی در قسمت روایاتی که به آنها استدلال می شود هیچ گونه بحثی نه در سند، نه در متن و نه در فقه الحدیث آن روایت مطرح نیست. لذا بسیار دیده می شود که روایتی ذکر می شود که از روایات موضوعه است.
نادرعلی در ادامه یادآور شد: مثلاً در آیات خلقت آدم و حوا و ماجرای اخراجشان از بهشت، به روایتی استناد می شود که بهشت آدم و حوا یکی از باغات زمین است. حال اینکه متاسفانه به کلمه خروج و هبوط توجه نمی شود که هبوط به معنای فرود آمدن از بالاست. یا روایت اسرائیلی ای که حتی در نقاشی های توراتی هم دیده می شوند که آدم و حوا را در باغی لخت نشان می دهند که خود را با برگ های درختان پوشانده اند. پر واضح است که در متون معرفتی و تفاسیر کلامی و فلسفی ما باطن و معقول این آیات نمادین مورد بحث و بررسی قرار می گیرد. والا اینکه اگر خوردن از آن درخت ممنوعه موجب می شود که عورت های بدن های خود را ببینند، ساده ترین سوال این است که مگر جز این دو در بهشت کسی بوده است؟ و مگر زن و شوهر نبوده اند؟ یعنی اینکه توجه به ظاهر در این آیات امری کاملا غیر معقول است. علی الخصوص با توجه به روایت زیبای اهل بیت(ع) که فرمودند: «ما شجره طیبه ایم و پیروانمان شاخه ها و برگ های این شجره هستند.» لذا در متون معرفتی ما برگ، اشاره به ملکات انسانی دارد و شاید یکی از معانی دیدن عورت، اشاره به ملکات بالقوه و زشت خویش است که باید توسط ملکات بالقوه و ملکات زیبا پوشانده شود.
این مفسر قرآن ادامه داد: یا در موضوع ورود ابلیس به بهشت آدم و حوا، ساده ترین سوال این است که مگر بهشت در و دیواری ندارد که ابلیس وارد آن می شود؟ در صورتی که در روایات داریم که سر سوزنی زشتی وارد بهشت نمی شود. لذا به نظر می رسد که مقصود، ظهور ملکات منفی بالقوه انسان بوده است. همانطور که می دانید در ضرب المثل ما «هرچه در عالم است در آدم است». بنابراین آدمی مجموع زیبایی ها و زشتی ها است و الی طبق آیه إِنِّی جَاعِلٌ فِی الأَرْضِ خَلِیفَةً از آغاز خلقت آدم مقصود ظهور خلافت الهی بر زمین است، یعنی از نخست برای ماندن آدم و حوا در بهشت این آفرینش صورت نگرفته است. بلکه مرحله انتقال بوده است.
وی در ادامه گفت: به طور خلاصه این تفسیر یک اثر زیبا و قابل ستایش، اما در مقطع زمانی خاص برای استفاده پژوهشگران تهیه شده و قصد آن تفسیر قرآن نبوده بلکه به قصد راهنمایی محققان و مفسران نگاشته شده است.
وی در پاسخ به این پرسش که آیا روش یا شیوه خاصی برای کارکردن محققان با این اثر وجود دارد، گفت: خیر، در حقیقت استفاده کامل از این اثر برای محققان و مفسران غیرمقدور است، به این دلیل که این کتاب به این صورت نیست که جمع آیات کل قرآن در یک موضوع مانند توحید یا معاد ذکر بشود، بلکه آیه به آیه از ابتدای قرآن هر موضوعی که به نظر می رسیده که در یک آیه مطرح است زیر همان آیه نام برده شده است. لذا کار محقق بسیار سخت می شود چرا که برای تعیین آیاتی که موضوع خاص مانند توحید، معاد در آن است محقق ناچار است کل این اثر را مطالعه کند. از آنجایی که صاحب اثر قصد تفسیر نداشته بلکه قصد تعیین موضوعات مطرح شده در آیات را داشته، لذا در این اثر هیچ بحث اعتقادی، کلامی، فلسفی، عرفانی و ... مطرح نیست. اما به هر حال اثری است که در زمان خودش به قصد خدمت انجام شده و انشالله از باقیات صالحات ایشان به حساب می آید و مشکور و مأجور در نزد حق است.
/6262
